Παρότι η Ελλάδα διαθέτει ισχυρό νομικό πλαίσιο κατά των διακρίσεων λόγω θρησκείας, η πραγματικότητα συχνά αποδεικνύεται πιο σύνθετη. Το 2022, μια φοιτήτρια νοσηλευτικής αποκλείστηκε από την πρακτική της επειδή φορούσε μαντίλα, με το νοσοκομείο να επικαλείται λόγους ενδυματολογικού κανονισμού.
Ο Συνήγορος του Πολίτη έκρινε ότι δεν υπήρξε διάκριση, όμως η υπόθεση ανέδειξε τα όρια της αποδοχής απέναντι στις θρησκευτικές ταυτότητες. Την ώρα που η Ελλάδα παλεύει με το πώς ορίζεται η ουδετερότητα στη δημόσια σφαίρα, το ίδιο δίλημμα ταλανίζει ολόκληρη την Ευρώπη – από τα απόλυτα «όχι» της Γαλλίας, μέχρι την πιο ανεκτική στάση της Σουηδίας.
Στην καρδιά της γερμανικής πρωτεύουσας, έχει φουντώσει ξανά μια έντονη πολιτική αντιπαράθεση σχετικά με τα όρια της θρησκευτικής ελευθερίας στον δημόσιο χώρο.
Η κοινοβουλευτική ομάδα των Πρασίνων κατέθεσε πρόταση για την κατάργηση του Νόμου περί Ουδετερότητας του Βερολίνου («Neutralitätsgesetz»), ενός νόμου που απαγορεύει στους δημοσίους υπαλλήλους — μεταξύ αυτών και εκπαιδευτικούς, αστυνομικούς και δικαστικούς υπαλλήλους — να φέρουν εμφανή θρησκευτικά σύμβολα κατά την εργασία τους.
Η πρόταση έφερε το Βερολίνο στο επίκεντρο μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής συζήτησης σχετικά με πολιτική του για τον κοσμικό χαρακτήρα, την θρησκευτική ελευθερία και της ουδετερότητας στους χώρους εργασίας.
Σε ολόκληρη την ήπειρο, διαφορετικές νομικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις αναδεικνύουν την απουσία συναίνεσης για το αν — και κατά πόσο — θα πρέπει να επιτρέπεται η παρουσία θρησκευτικών συμβόλων, ιδίως ισλαμικών μαντιλών και καλυμμάτων προσώπου, σε κρατικούς θεσμούς.
Σε μια Ευρώπη που παραμένει διχασμένη, οι εθνικές ταυτότητες, οι ιστορικές εμπειρίες και οι πολιτικές προτεραιότητες επηρεάζουν βαθιά τις κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στη θρησκευτική έκφραση στον δημόσιο βίο.
Εκεί όπου κάποια κράτη στοχεύουν στην ουδετερότητα, άλλα δίνουν προτεραιότητα στην ένταξη — και αρκετά εξακολουθούν να αναζητούν ισορροπία ανάμεσα στα δύο.
Ισπανία: Νομική σιωπή
Η Ισπανία δεν διαθέτει εθνική νομοθεσία για το ζήτημα, αφήνοντας τις αποφάσεις στην κρίση σχολείων και θεσμών.
Το 2013, το Ανώτατο Δικαστήριο στήριξε την απόφαση ενός λυκείου της Μαδρίτης να αποκλείσει μαθήτρια που φορούσε μαντίλα, δημιουργώντας ένα δεδικασμένο, αλλά όχι γενικό πρότυπο.
Παρότι ισλαμικές οργανώσεις υποστηρίζουν ότι το Σύνταγμα της Ισπανίας και μια συμφωνία συνεργασίας του 1992 προστατεύουν το δικαίωμα στη θρησκευτική ενδυμασία, το Υπουργείο Παιδείας δεν έχει θεσπίσει ενιαία οδηγία, υποστηρίζοντας ότι τέτοια περιστατικά είναι σπάνια και μπορούν να αντιμετωπιστούν τοπικά.
Γαλλία: Ο κοσμικός χαρακτήρας ως κρατικό δόγμα
Η Γαλλία εφαρμόζει μία από τις πιο αυστηρές ερμηνείες της κοσμικότητας στην Ευρώπη.
Όλοι οι εργαζόμενοι στον δημόσιο τομέα — από δημόσιους υπαλλήλους έως ασκούμενους — υποχρεούνται να απέχουν από οποιαδήποτε έκφραση θρησκευτικών, φιλοσοφικών ή πολιτικών πεποιθήσεων με ορατό τρόπο.
Η αυστηρή αυτή ουδετερότητα δεν είναι απλώς πολιτική, αλλά θεμέλιο της Γαλλικής Δημοκρατίας, σχεδιασμένο να διασφαλίζει έναν αμερόληπτο δημόσιο χώρο.
Βέλγιο: Η ασφάλεια και η συνοχή υπερισχύουν της ορατότητας
Το Βέλγιο έχει εφαρμόσει μερικά από τα αυστηρότερα μέτρα στην Ευρώπη όσον αφορά την κάλυψη του προσώπου.
Το 2011, έγινε η δεύτερη χώρα μετά τη Γαλλία που απαγόρευσε τα πλήρη καλύμματα προσώπου στους δημόσιους χώρους, επικαλούμενο λόγους δημόσιας ασφάλειας και κοινωνικής ένταξης.
Παρότι μόνο λίγες γυναίκες στο Βέλγιο φορούν νικάμπ ή μπούρκα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επικύρωσε την απαγόρευση το 2017, κρίνοντας ότι συνάδει με τις γενικότερες αρχές της ισότητας των φύλων και της δημόσιας τάξης.
Πορτογαλία: Νομική ουδετερότητα, επιλεκτική εφαρμογή
Η Πορτογαλία δεν απαγορεύει ρητά τα θρησκευτικά σύμβολα, αλλά επιτρέπει σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς να επιβάλλουν ουδέτερες ενδυματολογικές πολιτικές, υπό τον όρο ότι αυτές εφαρμόζονται ομοιόμορφα.
Ο στόχος είναι η προστασία των εργαζομένων από θρησκευτικές πιέσεις, διατηρώντας ταυτόχρονα έναν ιδεολογικά ουδέτερο χώρο εργασίας.
Αυστρία: Διεύρυνση του πεδίου απαγόρευσης
Η Αυστρία θέσπισε νόμο το 2017 που απαγορεύει την κάλυψη του προσώπου σε δημόσιους χώρους, περιλαμβάνοντας ισλαμικά καλύμματα και κάθε άλλο μέσο που καλύπτει χαρακτηριστικά του προσώπου, όπως κράνη και μάσκες.
Η κυβέρνηση επικαλέστηκε λόγους δημόσιας ασφάλειας και κοινωνικής συνοχής.
Αν και υπήρξε πρόταση για επέκταση της απαγόρευσης σε νεαρά κορίτσια στα σχολεία, το Συνταγματικό Δικαστήριο ακύρωσε τμήμα της νομοθεσίας το 2020, κρίνοντας ότι η απαγόρευση της μαντίλας σε κορίτσια κάτω των 10 ετών είναι διακριτική.
Δανία: Καθολική απαγόρευση καλύμματος προσώπου
Η Δανία εφάρμοσε πλήρη απαγόρευση καλύμματος προσώπου σε όλους τους δημόσιους χώρους το 2018.
Ο νόμος, που απαγορεύει κάθε ένδυμα που καλύπτει το πρόσωπο — όπως μπούρκες και νικάμπ — δικαιολογείται κυρίως με βάση την ανάγκη δημόσιας αναγνωρισιμότητας και κοινωνικής διαφάνειας.
Ολλανδία: Μερικοί περιορισμοί σε βασικούς θεσμούς
Στην Ολλανδία, νόμος του 2019 περιορίζει την κάλυψη προσώπου σε συγκεκριμένα δημόσια περιβάλλοντα — όπως σχολεία, νοσοκομεία και δημόσιες συγκοινωνίες — όπου η σαφής επικοινωνία και αναγνώριση θεωρούνται απαραίτητες.
Αν και δεν πρόκειται για πλήρη απαγόρευση, αντανακλά την αυξανόμενη διάθεση ρύθμισης της θρησκευτικής έκφρασης σε κρατικές δομές.
Ιταλία: Ένας νόμος άλλης εποχής
Η Ιταλία δεν διαθέτει ειδική νομοθεσία για τη θρησκευτική ενδυμασία, αλλά ένας αντιτρομοκρατικός νόμος του 1975 απαγορεύει την κάλυψη προσώπου στους δημόσιους χώρους.
Αν και αρχικά δεν είχε σχέση με θρησκευτική ενδυμασία, ο νόμος έχει χρησιμοποιηθεί περιστασιακά για τον περιορισμό της νικάμπ και της μπούρκας σε δημόσιους ή ευαίσθητους χώρους.
Σουηδία: Η ελευθερία ως αρχή, με αντιστάσεις σε τοπικό επίπεδο
Η Σουηδία δεν έχει εθνική απαγόρευση στη θρησκευτική ενδυμασία και η μαντίλα παραμένει αποδεκτή στη δημόσια ζωή.
Η εθνική στάση δίνει προτεραιότητα στα ατομικά δικαιώματα, αν και ορισμένοι δήμοι έχουν προσπαθήσει να επιβάλουν περιορισμούς σε σχολεία, επικαλούμενοι ζητήματα ένταξης και ισότητας των φύλων.
Αυτές οι προσπάθειες έχουν προκαλέσει αντιδράσεις, χωρίς να έχουν ακόμη διαμορφώσει νέα εθνική πολιτική.
Ελλάδα: Νομικές εγγυήσεις με πρακτικούς περιορισμούς
Η ελληνική νομοθεσία προβλέπει ισχυρή προστασία απέναντι στις διακρίσεις λόγω θρησκείας, τόσο στην απασχόληση όσο και στις δημόσιες υπηρεσίες.
Ωστόσο, η πράξη συχνά αποδεικνύεται πιο σύνθετη. Σε περιστατικό του 2022, φοιτήτρια νοσηλευτικής αποκλείστηκε από την πρακτική της σε δημόσιο νοσοκομείο επειδή φορούσε μαντίλα, με την αιτιολογία ότι παραβίαζε τον κανονισμό ενδυμασίας.
Ο Συνήγορος του Πολίτη έκρινε ότι δεν υπήρχε παραβίαση της αντιδιακριτικής νομοθεσίας, θεωρώντας το ζήτημα θέμα επαγγελματικής στολής και όχι θρησκευτικής έκφρασης.
Βουλγαρία: Απαγόρευση με εξαιρέσεις
Η Βουλγαρία εφάρμοσε γενική απαγόρευση στην κάλυψη του προσώπου το 2016, επικαλούμενη λόγους ασφάλειας και κοινωνικής συνοχής.
Αν και ο νόμος επιτρέπει εξαιρέσεις για λόγους υγείας ή επαγγέλματος, αποτελεί μέρος ευρύτερης προσπάθειας ρύθμισης των εμφανών εκφράσεων ισλαμικής πίστης.
Η μαντίλα, που δεν καλύπτει το πρόσωπο, παραμένει επιτρεπτή και είναι συχνά φορεμένη από μουσουλμάνες γυναίκες σε όλη τη χώρα.
