Το προφητικό μυθιστόρημα της Sally Carson, που δημοσιεύτηκε χρόνια πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτυπώνει την αυγή της ναζιστικής τυραννίας σε μια μικρή γερμανική πόλη και παραμένει επίκαιρο μέχρι σήμερα.
Ογδόντα χρόνια μετά τη VE Day, ο ενθουσιασμός για το μυθιστόρημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου παραμένει αμείωτος. Η ζήτηση για ιστορίες της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου, πάντα υγιής, έχει διογκωθεί ιδιαίτερα μετά τη δημοσίευση του λυρικού All the Light We Cannot See του Anthony Doerr, που τιμήθηκε με το βραβείο Πούλιτζερ το 2015 και στη συνέχεια μεταφέρθηκε σε σειρά του Netflix.
Ιστορίες αγάπης, ιστορίες μάχης, ιστορίες κωδικοποιητών, ιστορίες αντίστασης, ιστορίες στρατοπέδων συγκέντρωσης – όλες έχουν προσγειωθεί στις λίστες των μπεστ σέλερ σε όλο τον κόσμο.
Και ενώ πολλοί μυθιστοριογράφοι σε αυτό το υποείδος έχουν αξιοποιήσει επιδέξια έγγραφα, επιστολές και μαρτυρίες οκτώ δεκαετιών, ο κόσμος είναι απίθανο να δει ποτέ ξανά, σε τόσο μεγάλη απόσταση, ένα νέο μυθιστόρημα βασισμένο σε προσωπικές εμπειρίες εκείνης της εποχής.
Η Carson αποδείχθηκε εξαιρετικά προφητική για τη φρίκη που θα ερχόταν, και όμως μετά τον πρόωρο θάνατό της, το 1941, το μυθιστόρημά της βυθίστηκε στην αφάνεια.
«Crooked Cross» («Στραβός σταυρός»)
Ο διάσημος Αμερικανός μυθιστοριογράφος EL Doctorow, συγγραφέας του Ragtime, του Billy Bathgate και άλλων μυθιστορημάτων που διαδραματίζονται στο παρελθόν, είπε κάποτε: «Ο ιστορικός θα σας πει τι συνέβη. Ο μυθιστοριογράφος μπορεί να σας πει πώς ήταν».
Και το κατόρθωμα της Carson είναι να ζωντανέψει τη φανταστική οικογένεια Kluger, που κατοικεί κοντά στα βουνά νότια του Μονάχου και η οποία κατά τη διάρκεια έξι μηνών – από την παραμονή των Χριστουγέννων του 1932 έως τη θερινή νύχτα του 1933 – βλέπει τη ζωή της να καταστρέφεται.
Η Carson έγραψε το «Crooked Cross» («Στραβός σταυρός») -ο τίτλος αναφέρεται στο σύμβολο της σβάστικας που υιοθέτησαν οι Ναζί- με ταχύτητα. Εκδόθηκε το 1934, ένα χρόνο μετά τα γεγονότα που αφηγείται.
Οι κριτικές ήταν εγκωμιαστικές και η Carson μετέτρεψε το μυθιστόρημά της σε θεατρικό έργο που έκανε πρεμιέρα στο Birmingham Repertory Theatre το 1935 και μεταφέρθηκε στο West End του Λονδίνου δύο χρόνια αργότερα.
Η Carson αποδείχτηκε εξαιρετικά προφητική για τη φρίκη που θα ερχόταν, και όμως μετά τον πρόωρο θάνατό της, το 1941 από καρκίνο του μαστού, το μυθιστόρημά της βυθίστηκε στην αφάνεια.
Η δράση ξεκινά όταν ο Hans και η Rosa Kluger και τα τρία ενήλικα παιδιά τους – η κόρη Lexa και οι γιοι Helmy και Erich – συγκεντρώνονται για τις διακοπές των Χριστουγέννων. Η ζωή είναι δύσκολη στη Γερμανία της εποχής της ύφεσης
Τα Χριστούγεννα και η στολισμένη εικόνα του Χίτλερ στο πιάνο
Η δράση ξεκινά όταν ο Hans και η Rosa Kluger και τα τρία ενήλικα παιδιά τους – η κόρη Lexa και οι γιοι Helmy και Erich – συγκεντρώνονται για τις διακοπές των Χριστουγέννων. Η ζωή είναι δύσκολη στη Γερμανία της εποχής της ύφεσης.
Ο μισθός του Herr Kluger στο ταχυδρομείο έχει περικοπεί, ο μεγαλύτερος γιος Helmy είναι άνεργος και η εποχιακή δουλειά του Erich ως δάσκαλος σκι απαιτεί ταπεινωτική εξυπηρέτηση των ιδιοτροπιών των πλούσιων γυναικών.
Όμως τα Χριστούγεννα είναι «μια εποχή για το δέσιμο της προσωπικής ευτυχίας και για την ολοκλήρωση του μαγικού κύκλου της οικογένειάς τους», γράφει η Carson. Ο όμορφος και επιτυχημένος αρραβωνιαστικός της Lexa, ο νεαρός χειρουργός Moritz Weissman, συμπεριλαμβάνεται σε όλες τις γιορτές.
Όταν o Helmy και η Lexa αναλαμβάνουν να στολίσουν το δέντρο -τα δύο αδέλφια ήταν πάντα κοντά-, το εορταστικό σκηνικό περιγράφεται με ακρίβεια, με μια περαστική αναφορά στην «εικόνα του Χίτλερ του Helmy» που βρίσκεται στο πιάνο, στολισμένη με κλαδιά ελάτου, όπως όλα τα άλλα στο φιλόξενο σπίτι.
Η σκηνή νανουρίζει τον αναγνώστη και τον κάνει να πιστέψει, παρά την αναλαμπή της απειλής, ότι τίποτα δεν μπορεί να διαλύσει αυτή την πιστή, αξιοπρεπή και αγαπημένη φατρία.
Το μυθιστόρημα, το οποίο ασχολείται μόνο με την εσωτερική σφαίρα, εξακολουθεί να δείχνει με ανατριχιαστική δύναμη πώς ένα πολιτισμένο έθνος μπορεί να καταληφθεί από τον αυταρχισμό
«Crooked Cross» («Στραβός σταυρός») της Sally Carson
Το μυθιστόρημα, το οποίο ασχολείται μόνο με την εσωτερική σφαίρα, εξακολουθεί να δείχνει με ανατριχιαστική δύναμη πώς ένα πολιτισμένο έθνος μπορεί να καταληφθεί από τον αυταρχισμό
Η κόντρα καλού και κακού
Ένα μήνα αργότερα, τον Ιανουάριο του 1933, ο Χίτλερ διορίζεται καγκελάριος και αρχίζει η Machtergreifung, όπως αποκαλούν οι Γερμανοί τη ναζιστική εδραίωση της εξουσίας.
Μέσα σε λίγες μέρες, ο Helmy ανταμείβεται για την πρώιμη υποταγή του στους Ναζί και τις υποσχέσεις τους να ξανακάνουν το έθνος ευημερούν, με μια θέση ως γραμματέας του τοπικού κόμματος- ο Moritz, που έχει Εβραίο πατέρα, απολύεται από την κλινική του Μονάχου όπου εργάζεται.
Η Carson επιδεικνύει συμπόνια για όλους τους χαρακτήρες της, παράλληλα με την οξύτατη διορατικότητα των ανθρώπινων αδυναμιών τους. Ο Helmy, ένας ευαίσθητος, ευσυνείδητος άνθρωπος, εντούτοις συντάσσεται με την ιδεολογία του κακού.
Προσπαθεί να πείσει την αδελφή του ότι, στη νέα πραγματικότητα, πρέπει να διαλύσει τον αρραβώνα της και να μην ξαναδεί ποτέ τον Moritz. Η Lexa αντιστέκεται, προσκολλημένη στην ελπίδα ότι στο μακρινό Βερολίνο ο Χίτλερ θα εκδιωχθεί από την κυβέρνηση.
Αντ’ αυτού, καθώς τα λιβάδια του βουνού πρασινίζουν την άνοιξη, ο κόσμος της οικογένειας σκοτεινιάζει ακόμη περισσότερο.
Μέσα σε λίγες μέρες, ο Helmy ανταμείβεται για την πρώιμη υποταγή του στους Ναζί και τις υποσχέσεις τους να ξανακάνουν το έθνος ευημερούν, με μια θέση ως γραμματέας του τοπικού κόμματος- ο Moritz, που έχει Εβραίο πατέρα, απολύεται από την κλινική του Μονάχου όπου εργάζεται
Ο μικρός θεός με το μουστάκι-οδοντόβουρτσα
Ο Erich παραιτείται από τη δουλειά του για να ενταχθεί στους Φαιοχίτωνες Ναζί και κυκλοφορεί στην πόλη με τη στολή του και τις γαλότσες του – οι γονείς Kluger νιώθουν έντονη υπερηφάνεια, αν και ο κύριος Kluger, βετεράνος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, παραμένει επιφυλακτικός απέναντι σε μια νέα αιματηρή σύγκρουση.
Ο Helmy παρακολουθεί μια ναζιστική συγκέντρωση και μαγεύεται.
H Carson γράφει: «Δεν είχε προειδοποιήσει για την καταστροφή που θα προκαλούσε η απελευθέρωση αυτής της δύναμης για την οποία τώρα φώναζε τόσο βραχνά όσο και οι άλλοι… Ο Χίτλερ ήταν γι’ αυτούς σαν κάποιος υπέροχος ελευθερωτής- ένας θεός…
»Τα χέρια τους πετάχτηκαν με το ίδιο σήμα – ένα δάσος από τεντωμένα χέρια με τα δάχτυλα να δείχνουν προς τον μικρό θεό με το μουστάκι-οδοντόβουρτσα. Χάιλ Χίτλερ!».
«Ανάθεμά σε!… βρωμερέ Εβραίε…»
Ο Moritz, χωρίς δουλειά και εισόδημα, χωρίς να του επιτρέπεται πλέον ούτε να δανείζεται βιβλία από τη δημόσια βιβλιοθήκη, πέφτει σε απόγνωση. Αναζητώντας μια ξέγνοιαστη βραδιά, η Lexa τον πείθει να πάνε σε έναν χορό.
Στην κατάμεστη πίστα, ενώ χορεύουν φοξτρότ, οι δυο τους πέφτουν κατά λάθος πάνω σε ένα άλλο ζευγάρι. Ο Moritz γυρίζει να ζητήσει συγγνώμη. «Ανάθεμά σε!… βρωμερέ Εβραίε… Φύγε από τη μέση» φωνάζει ο άλλος άντρας.
Η Carson είπε στην εφημερίδα Bradford Observer πως άκουσε ακριβώς αυτές τις λέξεις να εκστομίζονται στον Εβραίο που ήταν παρτενέρ της σε μια αίθουσα χορού, ενώ βρισκόταν σε διακοπές στη Βαυαρία.
Εκείνη την καλοκαιρινή νύχτα, όταν η βία που σιγοβράζει κάτω από την επιφάνεια σε αυτή την ειδυλλιακή γωνιά της Γερμανίας εκρήγνυται στο φως, η Lexa επιλέγει οριστικά την αγάπη της για τον Moritz πάνω από κάθε άλλη πίστη
Photo: Wikimedia Commons
Ο αυταρχισμός σε ατομικό επίπεδο
Εκείνη την καλοκαιρινή νύχτα, όταν η βία που σιγοβράζει κάτω από την επιφάνεια σε αυτή την ειδυλλιακή γωνιά της Γερμανίας εκρήγνυται στο φως, η Lexa επιλέγει οριστικά την αγάπη της για τον Moritz πάνω από κάθε άλλη πίστη, και τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά.
Το μυθιστόρημα, το οποίο ασχολείται μόνο με την εσωτερική σφαίρα, εξακολουθεί να δείχνει με ανατριχιαστική δύναμη πώς ένα πολιτισμένο έθνος μπορεί να καταληφθεί από τον αυταρχισμό.
Μιλώντας στο ειδησεογραφικό πρόγραμμα Today του BBC Radio 4, η Francesca Beauman -η ιστορικός που είναι διευθύντρια έκδοσης του Persephone Books- ανέφερε μια κριτική στην Acton Gazette την εποχή της έκδοσης του βιβλίου. «Το Crooked Cross είναι πιο αληθινός από τις τηλεγραφημένες αναφορές, είναι πιο δίκαιος από την προπαγάνδα και είναι πιο ενδιαφέρων και από τα δύο».
Τι θα κάνατε αν οι άνθρωποι που αγαπάτε άρχιζαν να υποστηρίζουν ιδέες που μισείτε;
Δεν επιθυμούσαν όλοι οι σύγχρονοι της Carson να ακούσουν την προειδοποίηση που ήταν ενσωματωμένη στο Crooked Cross. Όταν το έργο της μεταφέρθηκε στη σκηνή του Λονδίνου το 1937, κάποιοι στη Βρετανία το κατηγόρησαν ως αντιγερμανικό και το γραφείο του Λόρδου Τσάμπερλεϊν επέμενε να αφαιρεθεί κάθε «Heil Hitler».
Μεγάλο μέρος του βρετανικού κατεστημένου εκείνη την εποχή ήλπιζε να συνυπάρξει ειρηνικά με το πολεμοχαρές καθεστώς του Βερολίνου.
Ορισμένοι αναγνώστες θα σπεύσουν να κάνουν σύγχρονους παραλληλισμούς, ιδίως με την άνοδο του δεξιού λαϊκισμού σε όλο τον κόσμο και την τάση των νέων ανδρών να παρασύρονται από εξτρεμιστικά κινήματα, όταν αισθάνονται -όπως εκατομμύρια άνθρωποι στη Γερμανία του 1930- άσκοποι, απογοητευμένοι ή χαμένοι.
Ωστόσο, το πραγματικό ερώτημα που θέτει ο Crooked Cross είναι προσωπικό. Τι θα κάνατε αν οι άνθρωποι που αγαπάτε άρχιζαν να υποστηρίζουν ιδέες που μισείτε; Τώρα που το ανεξίτηλο πορτρέτο της Carson για την τραγική οικογένεια Kluger έχει ξαναβγεί στην επιφάνεια, δικαιούται μια μόνιμη θέση στον αυξανόμενο κανόνα της λογοτεχνίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
*Το Crooked Cross της Sally Carson εκδίδεται από την Persephone Books, η οποία αναδημοσιεύει παραμελημένη μυθοπλασία και μη μυθοπλασία κυρίως από γυναίκες.
*Με στοιχεία από bbc.com
