Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει στρέψει το βλέμμα της στον πόλεμο στην Ουκρανία και όλο και περισσότερο βλέπει τη Ρωσία ως απειλή για το μέλλον της. Και ενώ έως σήμερα κρατούσε τη σημαία της πράσινης μετάβασης για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, πλέον εξετάζει πώς θα μειώσει τα κονδύλια για τις πράσινες πολιτικές. Στόχος, η αμυντική θωράκιση Ευρώπης έναντι στρατιωτικών απειλών.
Ωστόσο, όπως επισημαίνουν οι Ορόρ Φρανσολέ (ερευνήτρια στα Οικονομικά της Οικολογίας), Ελουά Λοράν (οικονομολόγος στο Σχολή Διεθνών Σχέσεων στο Παρίσι), Φιλίπ Ποσέ (επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο Sant’Anna στην Πίζα) και Πασκάλ Βιελ (καθηγητής Κοινωνικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν), η Ευρώπη αγνοεί μια βασική αλήθεια.
Κίνδυνοι και αγωνίες που καθορίζουν τις ζωές των ανθρώπων πρέπει να απαντηθούν
Ότι ο πραγματικό κίνδυνος για την Ευρώπη δεν βρίσκεται έξω από τα σύνορά της, αλλά εντός της. Και δεν είναι άλλος από την οικολογική και κοινωνική απειλή που συνδέεται με την κλιματική κρίση. Η οποία σκότωσε, μόνο το 2024, 62.000 ανθρώπους. Σε καύσωνες, πλημμύρες, πυρκαγιές κ.λπ. Και παράλληλα απειλεί να διαλύσει τον κοινωνικό ιστό και στερήσει από τους θεσμούς την εμπιστοσύνη των πολιτών προς αυτούς.
Πάνω από 220 άνθρωποι πέθαναν στις πλημμύρες στη Βαλένθια της Ισπανίας / REUTERS/Ana Beltran/File Photo
Υπερθέρμανση και φυσικές καταστροφές
Το γεγονός ότι η Ευρώπη θερμαίνεται δύο φορές πιο γρήγορα από τον παγκόσμιο μέσο όρο συνιστά άμεση απειλή. Οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι δεν πρόκειται για αφηρημένο μελλοντικό κίνδυνο. Είναι μια παρούσα πραγματικότητα που μεταφράζεται σε ανθρώπινο πόνο.
Χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν από τους καύσωνες ή τις συνέπειές τους. Οικογένειες χάνουν τα σπίτια τους από πλημμύρες. Οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν την ανεργία καθώς οι βιομηχανίες απαλλάσσονται από τις εκπομπές άνθρακα. Οι ηλικιωμένοι πεθαίνουν μόνοι τους σε υπερθερμασμένα διαμερίσματα. Η ξηρασία καταστρέφει καλλιέργειες. Οι πυρκαγιές καταστρέφουν φυσικό και ζωικό κεφάλαιο.
Όπως τονίζουν, αυτές δεν είναι μακρινές απειλές. Πρόκειται για κινδύνους και αγωνίες που καθορίζουν τη ζωή εκατομμυρίων Ευρωπαίων πολιτών.
Ο πίνακας του κοινωνικο-οικονομικού κινδύνου
Οι συγγραφείς, που συνεργάστηκαν για τη σύνταξη της έκθεσης «Κοινωνικο-οικολογική προστασία στο Βέλγιο», έχουν αναπτύξει έναν πίνακα κοινωνικο-οικολογικού κινδύνου.
Από τις μεγάλες πυρκαγιές στην Πορτογαλία το περασμένο καλοκαίρι / EPA/PEDRO COSTA
Πρόκειται για εργαλείο πολιτικής που χαρτογραφεί πώς οι οικολογικοί κραδασμοί, οι περιβαλλοντικές πολιτικές, οι κοινωνικές ευπάθειες και οι θεσμικές αδυναμίες συγκλίνουν για να απειλήσουν τις θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες.
Ας λάβουμε ως παράδειγμα τους καύσωνες. Πρόκειται για οικολογικό κίνδυνο, ο οποίος μοιάζει καθολικός. Ωστόσο, αν τον εξετάσουμε βαθύτερα, οι πιο καταστροφικές επιπτώσεις αφορούν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Όπως ηλικιωμένοι που ζουν μόνοι και χωρίς φροντίδα. Οικογένειες που ζουν σε σπίτια που δεν μπορούν να δροσιστούν επαρκώς. Εργαζόμενοι που δουλεύουν σε ανοιχτούς χώρους, όπως οι κατασκευές, η γεωργία ή η βιομηχανία.
Δεν πρόκειται για τυχαία και μεμονωμένα παραδείγματα. Πρόκειται για ευπάθειες που συνδέονται με την ηλικία, το εισόδημα, το φύλο, την ποιότητα της στέγασης, την απασχόληση και τη γεωγραφική θέση. Δηλαδή για παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν σε κοινωνικά ρήγματα.
Επίσης, αναδεικνύουν την αποτυχία των θεσμών. Δηλαδή ότι τα συστήματα φροντίδας δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε έκτακτες ανάγκες λόγω θερμότητας, οι πολιτικές στέγασης αγνοούν την ενεργειακή φτώχεια, οι κανόνες προστασίας των εργαζομένων δεν διασφαλίζουν ασφαλείς συνθήκες εργασίας. Έτσι αποκαλύπτεται η αδυναμία των θεσμών να απορροφήσουν τους κραδασμούς, να συντονίσουν τις αντιδράσεις ή να εγγυηθούν βασικές υπηρεσίες.
Κινητοποιήσεις αγροτών ενάντια στη νέα ΚΑΠ: «Χωρίς αγρότες δεν έχει φαγητό», γράφει το πλακάτ
Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν γιατί οι οικολογικοί και κοινωνικοί κίνδυνοι απαιτούν ολοκληρωμένες και συνεκτικές λύσεις.
Αδυναμία συντονισμού στην Ευρώπη
Οι κίνδυνοι είναι σαφείς και η Ευρώπη διαθέτει την θεσμική αρχιτεκτονική για να αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις.
Οι θεσμοί είναι εκεί: Ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης υποστηρίζει περιοχές που αντιμετωπίζουν βιομηχανικό μετασχηματισμό. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση βοηθά τους εργαζόμενους που πλήττονται από αναδιαρθρώσεις. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική, τα Ταμεία Συνοχής, ο Μηχανισμός Πολιτικής Προστασίας, το πρόγραμμα LIFE και το EU4Health αντιμετωπίζουν ήδη διάφορες πτυχές του βιοφυσικού μετασχηματισμού. Το Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος συνδέει ρητά την κλιματική δράση με την κοινωνική δικαιοσύνη. Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Φροντίδας αναγνωρίζει τη ζωτική σημασία των υπηρεσιών φροντίδας. Η Στρατηγική «Από το Αγρόκτημα στο Πιάτο» χαράζει δρόμους προς βιώσιμα συστήματα τροφίμων.
Και όλα τα παραπάνω παρακολουθούνται από το Παρατηρητήριο Δίκαιης Μετάβασης και το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο.
Αλλά υπάρχει ένα ουσιαστικό πρόβλημα, σύμφωνα με τους συγγραφείς και δεν αφορά την απουσία των θεσμών. Το πρόβλημα είναι ο κατακερματισμός. Τα μέσα που διαθέτει η ΕΕ λειτουργούν αυτόνομα, με ελάχιστο συντονισμό και χωρίς ενοποιητικό όραμα. Κάθε ένα ανταποκρίνεται στην περιορισμένη εντολή του. Αλλά οι λύσεις για τους κοινωνικο-οικολογικούς κινδύνους απαιτούν διασύνδεση και ολοκληρωμένη δράση.
Η πλημμυρισμένη Θεσσαλία από την κακοκαιρία Ντάνιελ
Οι Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ προτείνουν την ενσωμάτωση του πίνακα κοινωνικο-οικολογικού κινδύνου στο Παρατηρητήριο Δίκαιης Μετάβασης της ΕΕ. Υποστηρίζουν ότι θα παρείχε συστηματική διάγνωση — εντοπίζοντας ποιος αντιμετωπίζει ευαλωτότητα, πού βρίσκεται και ποιους κινδύνους αντιμετωπίζει. Επίσης, αν ενσωματωθεί στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, θα ευθυγραμμίσει τις πολιτικές προτεραιότητες με τις δημοσιονομικές αποφάσεις, διασφαλίζοντας ότι οι συστάσεις, οι προϋποθέσεις και οι επενδυτικές προτεραιότητες λειτουργούν σε συντονισμό.
Ο ευρωπαϊκός προϋπολογισμός
Ωστόσο κάτι ανησυχητικό συμβαίνει. Καθώς ξεκινούν οι διαπραγματεύσεις για το επόμενο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ) που καλύπτει την περίοδο 2028 έως 2034, τα πρώτα σχέδια αποκαλύπτουν μια ανησυχητική κατεύθυνση. Ο νέος επταετής προϋπολογισμός της ΕΕ προβλέπει περικοπές σε ζωτικά προγράμματα, συμπεριλαμβανομένου του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, αυτού του εμβληματικού εργαλείου της Πράσινης Συμφωνίας, για τη χρηματοδότηση των προσπαθειών στρατιωτικής ασφάλειας.
Η αποδυνάμωση ή η κατάργηση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, επισημαίνουν οι συγγραφείς, θα σηματοδοτούσε υποχώρηση ακριβώς τη στιγμή που οι πολίτες χρειάζονται αποδείξεις ότι η Ευρώπη μπορεί να τους προστατεύσει. Αντ’ αυτού, η Ένωση πρέπει να ενοποιήσει τα υπάρχοντα μέσα, να τα αναδιατυπώσει ως πυλώνες κοινωνικο-οικολογικής ασφάλειας και να διασφαλίσει ότι λειτουργούν ως συνεκτικό σύστημα. Και παράλληλα να αντιμετωπίσουν τα αίτια των κοινωνικών διαιρέσεων και αναταραχών.
Για τους Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ, οι υπάρχουσες στρατηγικές δείχνουν τον δρόμο προς τα εμπρός. Και εξηγούν γιατί:
- Η Στρατηγική Φροντίδας θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα πραγματικά κοινωνικο-οικολογικό πλαίσιο, διασφαλίζοντας ότι τα συστήματα υγείας και περίθαλψης προσαρμόζονται σε καύσωνες, πανδημίες και άλλες έκτακτες ανάγκες υγείας που προκαλούνται από το κλίμα.
- Το πρόγραμμα «Από το Αγρόκτημα στο Πιάτο» θα μπορούσε να επανεκκινήσει για να συνδέσει τη βιώσιμη γεωργία, τη δημόσια υγεία και την κοινωνική δικαιοσύνη.
- Παρόμοιες ολοκληρωμένες εφαρμογές Θα μπορούσαν να αναδυθούν ευκαιρίες για την εργασία, την υγεία, την κινητικότητα και τη στέγαση — τομείς όπου οι ευπάθειες συγκεντρώνονται πιο έντονα.
Οι Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ τονίζουν ότι, χωρίς μια τέτοια ενοποίηση, η Ευρώπη θα συνεχίσει να ανταποκρίνεται αποσπασματικά σε μια μεγάλη κρίση και να μένει διαρκώς πίσω.
Ολλανδία: πλοία σε ποτάμι που έχει στεγνώσει από την ξηρασία
Δικαιοσύνη, δικαιώματα και δημοκρατική νομιμότητα
Το ζήτημα δεν είναι μόνο τεχνοκρατικό. Η κοινωνικο-οικολογική ασφάλεια υπερβαίνει τον θεσμικό σχεδιασμό. Απαιτεί δημοκρατική νομιμότητα.
Η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης κατέδειξε ότι η διακρατική διαβούλευση είναι εφικτή και απαραίτητη. Αυτή η συμμετοχική προσέγγιση πρέπει να μεταβεί από το πείραμα στη θεσμοθέτηση, διασφαλίζοντας ότι οι πολίτες διαμορφώνουν τους μετασχηματισμούς που επηρεάζουν την καθημερινότητά τους. Ένα πλαίσιο κοινωνικο-οικολογικής ασφάλειας που δεν διαθέτει δημοκρατική συμμετοχή θα παραμείνει εύθραυστο και αμφισβητούμενο.
Οι Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ επισημαίνουν ότι αυτό αντιπροσωπεύει τον πολιτικό πυρήνα της πρόκλησης. Η προστασία των πολιτών από τους κοινωνικο-οικολογικούς κινδύνους δεν είναι απλώς τεχνική διαχείριση, αλλά ζήτημα δικαιοσύνης και νομιμότητας.
Όταν οι πολιτικές οικολογικής μετάβασης αγνοούν τις κοινωνικές ευπάθειες, δημιουργούν αντιδράσεις και δυσπιστία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι διαμαρτυρίες των κίτρινων γιλέκων στη Γαλλία και οι διαδηλώσεις των αγροτών σε όλη την Ευρώπη. Σχεδιάστηκαν πολιτικές για κατηγορίες πολιτών, χωρίς τους πολίτες.
Οι συγγραφείς τονίζουν ότι αυτά τα κινήματα υπενθυμίζουν ότι η οικολογική φιλοδοξία χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη υπονομεύει την υποστήριξη του κοινού. Και ότι η κοινωνική προστασία χωρίς οικολογική διορατικότητα αφήνει τις κοινωνίες επικίνδυνα απροετοίμαστες.
Αυτό σημαίνει ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της πρόκλησης. Σήμερα, σημειώνουν οι Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ, ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων παραμένει σε μεγάλο βαθμό δηλωτικός, ενώ τα περιβαλλοντικά δικαιώματα προχωρούν μέσω ξεχωριστών διαύλων.
Ωστόσο, τα κοινωνικά και τα οικολογικά δικαιώματα είναι αδιαίρετα. Η αξιοπρεπής στέγαση, ο καθαρός αέρας, τα βιώσιμα τρόφιμα, η επαρκής φροντίδα και το δικαίωμα στην επανεκπαίδευση αποτελούν την καθημερινή ουσία της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Η ένωση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών δικαιωμάτων σε ένα συνεκτικό πλαίσιο θα έδινε στις υποσχέσεις της Ένωσης απτό νόημα, εδραιώνοντας τη νομιμότητά της στην εμπειρία που βιώνουν οι πολίτες.
Ξεκινώντας από τα μέσα
Εάν η ΕΕ λαμβάνει σοβαρά υπόψη την ασφάλεια, πρέπει να ξεκινήσει από την ίδια την ΕΕ. Η προστασία των ανθρώπων από κοινωνικο-οικολογικούς κινδύνους είναι εξίσου ζωτικής σημασίας με την υπεράσπιση των εξωτερικών συνόρων. Για τους Φρανσολέ, Λοράν, Ποσέ και Βιέλ, οι διαπραγματεύσεις για το ΠΔΠ 2028-2034 παρέχουν μια αποφασιστική ευκαιρία. Η Ευρώπη μπορεί είτε να επιτρέψει την εξασθένηση βασικών μέσων είτε να τα ενισχύσει και να τα ενσωματώσει σε ένα συνεκτικό πλαίσιο κοινωνικο-οικολογικής ασφάλειας.
Και αυτή η επιλογή σημαίνει περισσότερα από την οικοδόμηση ανθεκτικότητας. Σημαίνει αναγνώριση της κοινωνικο-οικολογικής προστασίας ως θεμελιώδους δικαιώματος, που θα δώσει στους πολίτες της λόγους να εμπιστεύονται τους ευρωπαϊκούς θεσμούς.
