Στην αρχαία Ελλάδα, ο Ποσειδώνας και η Αθηνά ήταν οι δύο Ολύμπιοι θεοί, που σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία διεκδίκησαν να δώσουν ο καθένας το όνομά του στην πόλη που είχε ιδρύσει ο Θησέας στο Λεκανοπέδιο της Αττικής.
Στον μεταξύ τους αγώνα ο Ποσειδώνας πρόσφερε ως δώρο για την πόλη το Νερό, ενώ η Αθηνά πρόσφερε το Ελαιόδεντρο.
Οι κάτοικοι της πόλης απέρριψαν το δώρο και το όνομα του Ποσειδώνα και προτίμησαν εκείνα της Αθηνάς, γεγονός που εξόργισε το θεό. Αυτός ήταν ο λόγος που ο Ποσειδώνας καταράστηκε την πόλη, που υποτίμησε την αξία του δικού του δώρου, καταδικάζοντάς την να ταλαιπωρείται στο διηνεκές από το πρόβλημα της λειψυδρίας.
Ο νομοθέτης Σόλωνας φαίνεται πως στην αρχαιότητα είχε θεσπίσει ειδικό νόμο για την κατανάλωση του νερού, ο οποίος προέβλεπε μάλιστα την επιβολή προστίμου στους υπερκαταναλωτές, σύμφωνα με την γνώμη μιας ειδικής επιτροπής που επέβλεπε την κατανάλωση. Τον νόμο αυτό φαίνεται να διατήρησε αργότερα και ο Πεισίστρατος.
Η χρόνια λειψυδρία
Οι κατά καιρούς προσπάθειες των κατοίκων για την εξασφάλιση του νερού διέφεραν ανάλογα την εποχή. Πηγές, κρήνες, πηγάδια, υδραγωγεία, δεξαμενές και ομβροδέκτες προσπάθησαν να δώσουν περιστασιακά την λύση στο πρόβλημα.
Στον 19ο αιώνα υπήρχαν στην Αττική πενήντα πέντε περίπου δημοτικές βρύσες οι οποίες συνεισέφεραν ελάχιστα έως καθόλου στις καθημερινές ανάγκες κατανάλωσης.
Αυτός ήταν και ο λόγος που το επάγγελμα του νερουλά ήταν την εποχή εκείνη από τα πιο προσοδοφόρα. Καθημερινά μετέφεραν και πουλούσαν νερό στην Αθήνα από τις πηγές των γύρω χωριών, όπως αυτές της Κηφισιάς και του Αμαρουσίου.
Μέχρι το 1924, η Αθήνα υδρευόταν κυρίως από τα νερά των πηγών της Πάρνηθας και από τον υπόγειο υδροφορέα. Η ραγδαία αύξηση όμως του πληθυσμού της Αθήνας, μετά την Μικρασιατική καταστροφή δημιούργησε νέες ανάγκες εντείνοντας το πρόβλημα.
Για το λόγο αυτό το 1925 άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα σύγχρονα έργα ύδρευσης στην περιοχή της Πρωτεύουσας. Τη χρονιά αυτή υπογράφτηκε σύμβαση μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου, της Αμερικανικής Εταιρείας ΟΥΛΕΝ (ULEN and Company) και της Τράπεζας Αθηνών για τη χρηματοδότηση και κατασκευή έργων ύδρευσης της Πρωτεύουσας από τη λεκάνη απορροής της Πάρνηθας. Τα έργα θα επόπτευε κατασκευαστικά η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ), η οποία συστάθηκε για το σκοπό αυτό. Το πρώτο μεγάλο έργο ήταν η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα, η οποία θα «έλυνε» την κατάρα, θέτοντας τη βάση για την καταπολέμηση της λειψυδρίας που ταλάνιζε ανά τους αιώνες την Αττική.
Η κατασκευή
Το φράγμα του Μαραθώνα αποφασίστηκε να κατασκευαστεί στη συμβολή των χειμάρρων Χάραδρου και Βαρνάβα, προκειμένου να συγκεντρώνονται όλα τα νερά των γύρω περιοχών. Για την κατασκευή του, που διήρκεσε τρία χρόνια (1926-1929) απασχολήθηκαν σχεδόν 2.000 άτομα, στα οποία είχε παραχωρηθεί στέγη και σίτιση, μιας και ήταν αδύνατο κατά τη διακοπή των εργασιών να επιστρέφουν στο σπίτι τους ακόμα κι αν αυτό βρισκόταν στο κέντρο της πρωτεύουσας. Λέγεται πως εκτός από το κόστος του ίδιου του έργου δαπανήθηκαν και τεράστια ποσά για την προστασία των εργαζομένων εκεί από τις αρρώστιες της εποχής .
Ο πυρήνας του κατασκευάστηκε από μείγμα τσιμέντου, μαρμάρου και πέτρας, ενώ η επένδυσή του εξ ολοκλήρου από πεντελικό μάρμαρο, όμοιο με αυτό του Παρθενώνα, αποτελεί μέχρι και σήμερα παγκόσμια αποκλειστικότητα.
Χιλιάδες μικρασιάτες μορφωμένοι τεχνίτες, εργάζονταν νυχθημερόν με πάθος και τέχνη χρησιμοποιώντας το καλέμι, τη σφήνα και το σφυρί πάνω στην ακατέργαστη πέτρα και το μάρμαρο. Το φράγμα διέθετε μαρμάρινο υπερχειλιστή, προκειμένου να εκτονώνεται η περίσσεια νερού λόγω των έντονων βροχοπτώσεων ή λόγω της υψηλής κατανάλωσης της εποχής και των ελλειμματικών δικτύων ύδρευσης.
Για την ολοκλήρωση του έργου κατασκευάστηκε μια σήραγγα μήκους 13,4 χιλιομέτρων μέσω της οποίας θα μεταφέρονταν το νερό από το Μαραθώνα στην Αθήνα. Η σήραγγα αυτή, γνωστή ως σήραγγα Μπογιατίου, κατέληγε στη σημερινή περιοχή του Αγίου Στεφάνου και της Άνοιξης. Για την ομαλή τροφοδοσία της με νερό, κατασκευάστηκε και ένας μαρμάρινος πύργος υδροληψίας, όπου με την βοήθεια ειδικών βυθιζόμενων βανών, έλεγχε την ποσότητα του νερού που έμπαινε στη σήραγγα.
Για την ολοκλήρωση του έργου κατασκευάστηκε μια σήραγγα μήκους 13,4 χιλιομέτρων μέσω της οποίας θα μεταφέρονταν το νερό από το Μαραθώνα στην Αθήνα. Η σήραγγα αυτή, γνωστή ως σήραγγα Μπογιατίου, κατέληγε στη σημερινή περιοχή του Αγίου Στεφάνου και της Άνοιξης. Για την ομαλή τροφοδοσία της με νερό, κατασκευάστηκε και ένας μαρμάρινος πύργος υδροληψίας, όπου με την βοήθεια ειδικών βυθιζόμενων βανών, έλεγχε την ποσότητα του νερού που έμπαινε στη σήραγγα.
Κατά τη διάρκεια της κατασκευής του έργου και ενώ είχε ανυψωθεί το πρόφραγµα και συνεχίζονταν οι εργασίες στην περιοχή θεµελίωσης του φράγµατος, η παροχή του ποταµού Χαράδρου αυξήθηκε µετά από έντονες βροχοπτώσεις, εξελισσόµενη σε πληµµυρική. Το σύστηµα εκτροπής, δεν κατάφερε να αντεπεξέλθει στους πληµµυρικούς όγκους, µε αποτέλεσµα την υπερπήδηση του προφράγµατος και τελικά την κατάρρευση του…
Λίγο πριν ολοκληρωθεί το φράγμα, στήθηκε στη βάση του ένα μνημείο. Ο ναός, που υπάρχει μέχρι σήμερα , είναι αντίγραφο του ναού που έχτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς μετά τη νίκη τους στη Μάχη του Μαραθώνα και συμβολίζει τη νίκη των σύγχρονων Αθηναίων και του ανθρώπινου πολιτισμού έναντι της λειψυδρίας. Στην είσοδο του ναού είναι χαραγμένα τα σημαντικότερα ονόματα αυτών που συνετέλεσαν στην κατασκευή του έργου και κάποια ιστορικά στοιχεία για το φράγμα και την κατασκευή του.
Τα εγκαίνια έγιναν στις 26 Οκτωβρίου 1928 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος μετρούσε ήδη ένα χρόνο ως πρωθυπουργός της Ελλάδας, έχοντας κερδίσει με το κόμμα των Φιλελευθέρων τις εκλογές της 19ης Αυγούστου του 1928, και τον πρόεδρο της δημοκρατίας Ναύαρχο Κουντουριώτη.
Η Λίμνη του Μαραθώνα ήταν το κυριότερο απόθεμα νερού για την ύδρευση της Αθήνας από το 1931, οπότε άρχισε να δίνει νερό, μέχρι το 1959. Το 1959 άρχισε να λειτουργεί σύνδεση παροχής από τη λίμνη Υλίκη, ενώ από το 1981 το περισσότερο νερό για την ύδρευση της ελληνικής πρωτεύουσας προέρχεται από την τεχνητή Λίμνη του Μόρνου.
Σήμερα πλέον όλο το νερό της Λίμνης Μαραθώνα δεν θα επαρκούσε παρά μόνο για λίγες ημέρες υδροδοτήσεως της Αθήνας. Έτσι ο Μαραθώνας εξυπηρετεί ένα μικρό ποσοστό της υδροδότησης της Αττικής, μαζί με τον Μόρνο και την Υλίκη. Το φράγμα και η λίμνη είναι επισκέψιμα και προσφέρονται για βόλτα κοντά στην Αθήνα.
Στη σύγχρονη ιστορία του, τα σκαλοπάτια του φράγματος χρησιμοποιήθηκαν σαν σκηνικό στην κινηματογραφική ταινία «η Υπολοχαγός Νατάσα» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ, στη σκηνή που σκοτώνεται ο Ορέστης.
Κατασκευαστικά στοιχεία
Το φράγμα έχει ύψος 54 μ., μήκος 285 μ., πλάτος κορυφής 4,5 μ. και πλάτος βάσης 28 μ., ενώ κατατάσσεται στα φράγματα βαρύτητας. Η απορροή του βρίσκεται στο νότιο σκέλος του και έχει δυνατότητα αποβολής 520 κ.μ./δευτερόλεπτο. Υψομετρικά, τοποθετείται στα 223 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ η κορυφή του μετρά 227 μ.
Από το φράγμα προκύπτει ταμιευτήρας χωρητικότητας 41.000.000 κ.μ., από τα οποία τα 34.000.000 είναι διαθέσιμα. Το βάθος του ταμιευτήρα φτάνει τα 54 μ., ενώ η επιφάνεια μετρά περί τα 2,45 τ.χλμ. εμβαδού.
Το φράγμα τοποθετείται στους πρόποδες μιας λεκάνης απορροής, η οποία δέχεται ετησίως περί τα 14.400.000 κ.μ. νερού κατακρημνίσεων, από τα οποία τα 12.000.000 συγκεντρώνονται στον ταμιευτήρα. Η μέση ποσότητα κατακρημνίσεων στον ταμιευτήρα ετησίως φτάνει τα 580 χιλιοστά.
