Αττική γη, ανάμεσα από Μαραθώνα και Γραμματικό- ένας λόφος με θέα στη θάλασσα. Γύρω γύρω ένα πέτρινο, «μεγαλιθικό» τείχος και περίκλειστος, προστατευμένος εντός του, ένας αρχαίος οικισμός: ο Ραμνούντας, όπως ονομάστηκε από τον αγκαθωτό θάμνο «ράμνος» που φύτρωνε στην περιοχή.
Οι δύο πύλες- είσοδοι στην αρχαία πολίχνη των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων έχουν μυκηναϊκή μεγαλοπρέπεια. Μέσα στον οικισμό, το σκαρίφημα της ζωής εκείνων των μακρινών ανθρώπων είναι ακόμη ορατό: τα σπίτια τους, κατόψεις και τοιχοποιϊες έως 1,20 μ., τα αίθριά τους (οι εσωτερικές αυλές αυτών δηλαδή), τα πέτρινα καλντερίμια και οι λίθινες σκάλες τους, (σαν) προς τον ουρανό πλέον. Και σποραδικές λεπτομέρειες: θραύσματα κεραμικών από τα ντόπια εργαστήρια, λίθινες απολήξεις, δουλεμένες σαν στόμια λαγηνιών, από τα πατητήρια όπου έφτιαχαν τον μούστο τους, ακόμα κι άγκυρες των καραβιών τους, αποσυρμένες στη στεριά.
Στην αρχή του εσωτερικού δρόμου που οδηγεί στην ακρόπολη του Ραμνούντα, ένα στρογγυλό, πέτρινο κτίσμα, στρατιωτικό φυλάκιο τότε των Αθηναίων εφήβων που επάνδρωναν την τοπική φρουρά, εκτελώντας εκεί την διετή τους θητεία. Αριστερά του δρόμου τα δημόσια κτίρια και δεξιά οι ιδωτικές κατοικίες- κατά μήκος του, παρατεταγμένες σε σειρά, μαρμάρινες βάσεις στηλών όπου αναγράφονταν νόμοι και ψηφίσματα του δήμου. Η είσοδος του Γυμνασίου και πιο πάνω το αρχαίο θέατρο- στην κορυφή του λοφίσκου, περιτειχισμένη με δικό της, δεύτερο τείχος, η ακρόπολη, βάση της στρατιωτικής φρουράς και τόπος της έσχατης άμυνας.
Με ορίζοντα τη θάλασσα, πάνω από τα δυο αρχαία λιμάνια- που το ένα κοιτάει στην ανατολή και το άλλο είναι στραμμένο στη δύση- στην ακρόπολη του Ραμνούντα βλέπω ερείπια διάσπαρτα ανάμεσα σε ελιές. Εκεί θα βρίσκονταν οι κοιτώνες των εφήβων αρχαίων φαντάρων, βοηθητικά και διοικητικά κτίρια, αποθήκες και η έδρα του Στρατηγού της πόλης.
Στη συνέχεια του δρόμου, έξω πλέον από τον οικισμό, οι δύο ναοί, της Θέμιδας και της Νέμεσης, δίπλα δίπλα, φαίνονται σαν ακρωτηριασμένο, μαρμάρινο σύμπλεγμα.
Στον Ραμνούντα μπορεί ο σύγχρονος επισκέπτης να περπατήσει μια αστική περιοχή της Αττικής του 500 π.Χ.. «Μοιάζει με ένα ερειπωμένο χωριό», μου λέει η Δρ. Ελένη Ανδρίκου, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής. Στην Αθήνα δεν έχει διασωθεί, ούτε κατά διάνοια, κάποιο ανάλογο οικιστικό σύνολο- ο νόμος άλλωστε επιτρέπει να σκεπαστεί με πολυκατοικίες. Όσο περιηγούμαι στον χώρο σκέφτομαι πόσο διάσημο τοπόσημο θα ήταν ο Ραμνούντας αν βρισκόταν εντός Αθηνών, ενώ σήμερα, αυτά τα λίγα χιλιόμετρα που τον χωρίζουν από το κλεινόν άστυ της πρωτεύουσας, τον καθιστούν άγνωστο στους περισσότερους. Ο ίδιος, τυχαία τον ανακάλυψα.
«Ο Ραμνούς ήταν ένας Δήμος της Αττικής, ακριτικός μάλιστα γιατί ο Ωρωπός βορειότερα, ανήκε πότε στην Αττική και πότε στην Βοιωτία», λέει η κυρία Ανδρίκου όταν της ζητάω να πάρουμε την ιστορία του Ραμνούντα από την αρχή. «Ανήκε στην πόλη- κράτος των Αθηνών και η Ακρόπολή του, το ψηλότερο σημείο του οικισμού, οχυρώθηκε το 430 π.Χ., στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου- πιθανώς να υπήρχε παλαιότερο τείχος που οι Αθηναίοι ενίσχυσαν. Σκοπός τους ήταν να ελέγχουν από τον Ραμνούντα το θαλάσσιο πέρασμα από τον Ευβοϊκό στον Σαρωνικό κόλπο, ώστε να εξασφαλίζουν την τροφοδοσία της Αθήνας σε σιτηρά. Τον επόμενο αιώνα οικοδομήθηκε ένα τείχος με μεγαλύτερη περίμετρο για την προστασία του οικισμού».
Ξέρουμε πότε κατοικήθηκε ο Ραμνούντας;
Η Αττική ήταν κατοικημένη από την 7η χιλιετία π.Χ.- και πιστεύουμε ότι στα μυκηναϊκά χρόνια υπήρχαν ήδη οικιστικοί πυρήνες όπως ο Ραμνούντας, ως χωριά ακόμα, που όμως σταδιακά αναδιοργανώθηκαν, αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν στους αττικούς Δήμους. Ο Ραμνούντας σίγουρα ωφελήθηκε από το δημοκρατικό πολίτευμα και τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη- ήταν ένας από τους οικισμούς που έγιναν έδρες των Δήμων. Η στρατηγική του θέση στα παράλια της Αττικής τον κατέστησε ακόμα σημαντικότερο κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Πως προσέγγιζες τότε τον οικισμό; Έχει απομείνει ένα κομμάτι του αρχαίου δρόμου.
Οι φυσικές διαδρομές είναι είτε από την παραλία (Ραφήνα- Μαραθώνας- Ραμνούντας) είτε από την ενδοχώρα (Αφίδνες- Γραμματικό- Ραμνούντας): οι δυο τους ενωνόντουσαν στον τελικό δρόμο που οδηγούσε στην Ακρόπολη. Εκατέρωθεν αυτού του δρόμου υπάρχουν σημαντικά ταφικά μνημεία, γλυπτά και ανάγλυφα, αναστηλωμένα σε μεγάλο βαθμό. Το τελευταίο αυτό κομμάτι του δρόμου πριν την είσοδο στην πόλη, πρέπει να ήταν πολύ εντυπωσιακό.
