Ο σύγχρονος πολιτισμός μας μπορεί να είναι ο πιο προηγμένος που υπήρξε ποτέ στη Γη, αλλά πριν από περίπου 100 γενιές, οι πρόγονοί μας είχαν εγκεφάλους μεγαλύτερους από τον δικό μας.
Πριν από αρκετές χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι έφτασαν σε ένα ορόσημο στην ιστορία τους καθώς οι πρώτοι γνωστοί περίπλοκοι πολιτισμοί άρχισαν να εμφανίζονται. Ενώ, όμως, άρχισαν να φτιάχνουν τις πρώτες πόλεις και κοινωνικές δομές από τότε οι εγκέφαλοί μας αντί να έχουν μεγαλώσει όπως μπορεί να περίμενε κανείς, φαίνεται πως έχουν συρρικνωθεί ελαφρώς.
Ο χαμένος όγκος του εγκεφάλου, κατά μέσο όρο, είναι περίπου ισοδύναμος με τέσσερις μπάλες του πινγκ πονγκ, λέει Jeremy DeSilva, ανθρωπολόγος στο Dartmouth College στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με μια ανάλυση κρανιακών απολιθωμάτων, την οποία δημοσίευσε ο ίδιος και οι συνεργάτες του πέρυσι, η συρρίκνωση του ανθρώπινου εγκεφάλου ξεκίνησε μόλις πριν από 3.000 χρόνια.
«Αυτό είναι πολύ πιο πρόσφατο από ό,τι περιμέναμε», λέει ο DeSilva. «Περιμέναμε κάτι κοντά στα 30.000 χρόνια πριν».
Η γεωργία εμφανίστηκε πριν από 10.000 με 5.000 χρόνια, αν και υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι η καλλιέργεια φυτών μπορεί να ξεκίνησε ήδη πριν από 23.000 χρόνια. Σύντομα ακολούθησαν εκτεταμένοι πολιτισμοί, αρχιτεκτονική και μηχανήματα. Η γραφή εμφανίστηκε περίπου την ίδια εποχή. Γιατί, όμως κατά τη διάρκεια αυτής της εξαιρετικής τεχνολογικής ανάπτυξης, ο ανθρώπινος εγκέφαλος άρχισε να μικραίνει σε μέγεθος;
Είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει έντονα τους ερευνητές και εγείρει ερωτήματα για το αν το μέγεθος τελικά ενός εγκεφάλου σχετίζεται με τη νοημοσύνη ή τη γνωστική ικανότητα ενός ζώου, γενικά. Πολλά είδη έχουν εγκεφάλους πολύ μεγαλύτερους σε μέγεθος από τον δικό μας ωστόσο η ευφυΐα τους –από όσο καταλαβαίνουμε– είναι αρκετά διαφορετική.
Το τι ακριβώς ωθεί τους εγκεφάλους να γίνονται μεγαλύτεροι ή μικρότεροι με την πάροδο του χρόνου σε ένα είδος είναι επίσης δύσκολο να διαπιστωθεί με ακρίβεια. Ο DeSilva και οι συνεργάτες του σημειώνουν ότι τα ανθρώπινα σώματα έχουν γίνει μικρότερα με την πάροδο του χρόνου, αλλά όχι τόσο ώστε να εξηγήσουν τη μείωση του όγκου του εγκεφάλου μας. Έτσι, σε μια πρόσφατη μελέτη, αναζήτησαν απαντήσεις παίρνοντας ως παράδειγμα τις κοινωνίες των μυρμηγκιών.
Με μια πρώτη ματιά, ο εγκέφαλος των μυρμηγκιών μοιάζει εξαιρετικά διαφορετικός από τον δικό μας. Οι εγκέφαλοί τους έχουν όγκο περίπου το ένα δέκατο του κυβικού χιλιοστού – ή το ένα τρίτο του μεγέθους ενός κόκκου αλατιού – και περιέχουν μόλις 250.000 νευρώνες. Ένας ανθρώπινος εγκέφαλος, συγκριτικά, έχει περίπου 86 δισεκατομμύρια.
Όμως μερικές κοινωνίες μυρμηγκιών μοιράζονται εντυπωσιακές ομοιότητες με τις δικές μας. Παραδόξως, υπάρχουν ακόμη και είδη μυρμηγκιών που ασκούν μια μορφή γεωργίας στην οποία αναπτύσσουν τεράστιες λωρίδες μυκήτων μέσα στις φωλιές τους. Όταν η ομάδα του DeSilva συνέκρινε τα μεγέθη του εγκεφάλου διαφόρων ειδών μυρμηγκιών, διαπίστωσε ότι όσα συμμετείχαν σε μεγάλες κοινωνίες είχαν αναπτύξει μεγαλύτερους εγκεφάλους, εκτός από τις περιπτώσεις που είχαν εξελίξει την τάση για την καλλιέργεια μυκήτων.
Αυτό, υποδηλώνει ότι, τουλάχιστον για ένα μυρμήγκι, το να έχει μεγαλύτερο εγκέφαλο είναι σημαντικό για να τα πάει καλά σε μια μεγάλη κοινωνία, αλλά τα πιο περίπλοκα κοινωνικά συστήματα με μεγαλύτερο καταμερισμό εργασίας θα μπορούσαν, αντίθετα, να ωθήσουν τον εγκέφαλό τους να συρρικνωθεί. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι οι γνωστικές ικανότητες κατανέμονται σε πολλά μέλη της ομάδας, τα οποία έχουν διάφορους ρόλους να παίξουν. «Τι θα γινόταν αν αυτό συνέβαινε στους ανθρώπους;» αναρωτιέται ο DeSilva.
Ένα άλλο ρεαλιστικό σενάριο είναι ότι η εμφάνιση της γραφής, η οποία συνέβη περίπου 2.000 χρόνια πριν αρχίσει η συρρίκνωση του ανθρώπινου εγκεφάλου είχε επίσης επιρροή στο εν λόγω φαινόμενο. Στο πλαίσιο αυτό, οι πολλές διαφορές μεταξύ του εγκεφάλου του μυρμηγκιού και του ανθρώπινου εγκεφάλου σημαίνουν ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν πραγματοποιούμε ξεκάθαρους παραλληλισμούς.
Αυτά τα σενάρια βέβαια παραμένουν υποθέσεις προς το παρόν. Υπάρχουν πολλές άλλες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν τη μείωση του μεγέθους του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Ωστόσο, αρκετές από αυτές είναι πλέον μάλλον απίθανο να εξηγούν τη συρρίκνωση του εγκεφάλου μας. Ένα καλό παράδειγμα είναι η εξημέρωση. Δεκάδες διαφορετικά ζώα που έχουν εξημερωθεί, συμπεριλαμβανομένων των σκύλων, έχουν μικρότερο εγκέφαλο από τους άγριους προγόνους τους. Όμως, η ανθρώπινη «αυτοεξημέρωση» εκτιμάται ότι συνέβη δεκάδες ή ακόμα και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν και όχι πριν 3.000 χρόνια που εκτιμάται η έναρξη της σμίκρυνσης, σύμφωνα με τη μελέτη.
Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται πως στους ανθρώπους το γεγονός της μείωσης του μεγέθους του εγκεφάλου δεν έχει επηρεάσει σημαντικά τόσο την ευφυΐα όσο και τις γνωστικές ικανότητες. Το 2018, μια ομάδα ερευνητών ανέλυσε έναν τεράστιο όγκο δεδομένων από τη UK Biobank, που περιέχει, μεταξύ άλλων, σαρώσεις εγκεφάλου και αποτελέσματα τεστ IQ για χιλιάδες ανθρώπους.
Η μελέτη διαπίστωσε ότι το να έχεις μεγαλύτερο εγκέφαλο συσχετίστηκε, κατά μέσο όρο, με μια ελαφρώς καλύτερη απόδοση στα τεστ IQ, αλλά αυτό δεν ήταν απαραίτητο. Αυτό σημαίνει ότι υπήρχαν μερικοί άνθρωποι που τα πήγαν πολύ καλά στα τεστ παρόλο που είχαν σχετικά μικρό εγκέφαλο και το αντίστροφο.
