Διαχρονικά ο άνθρωπος κατά την μακραίωνη πορεία του πάνω στη γη αγωνίστηκε τόσο για την βιολογική του επιβίωση όσο και για την εσωτερική του ολοκλήρωση. Στο δρόμο από την πρωτόγονη βαρβαρότητα στη λογική θεώρηση και ερμηνεία του κόσμου είχε ως σύμμαχο την ικανότητα να «αποθηκεύει» τις αποκτημένες γνώσεις. Η κατανόηση των νόμων της φύσης και η ως ένα βαθμό αποδέσμευσή του από αυτήν τον κατέστησε κυρίαρχο του ζωικού βασιλείου.
Με το πέρασμα του χρόνου συνειδητοποίησε πως τα «λάφυρα» του πολέμου ενάντια στις αντιξοότητες της ζωής έπρεπε να τα διαφυλάξει για να μην τα φθείρει ο πανδαμάτωρ χρόνος. Αρωγός στην προσπάθειά του αυτή στάθηκε η Παιδεία που καθόρισε καταλυτικά την πνευματική του πορεία.
Μέσα, δηλαδή, από την παιδεία ο άνθρωπος προσπάθησε να γνωρίσει το περιβάλλον του (φυσικό, κοινωνικό…), να γνωρίσει τον εαυτό του (αυτογνωσία…) και να διαμορφώσει την άμυνά του ενάντια στους πολυποίκιλους κινδύνους.
Παιδεία και Κοινωνία
«Αλλάζουμε την κοινωνία για να αλλάξουμε το σχολείο». «Αλλάζουμε το σχολείο για να αλλάξουμε την κοινωνία».
Οι ειδικοί διχάζονται όχι μόνο ως προς την προτεραιότητα της κοινωνίας έναντι του σχολείου και της παιδείας (στο θέμα της αλλαγής) αλλά και στο χαρακτήρα της παιδείας: Είναι, δηλαδή η παιδεία και το σχολείο, όργανο συντήρησης και διατήρησης των κατεστημένων αξιών ή η εύφλεκτος ύλη που πυροδοτεί την κοινωνική εξέλιξη και πρόοδο;
Ιστορικά είναι διαπιστωμένο πως οι κοινωνικές αλλαγές δρομολογούν και τις αντίστοιχες αλλαγές στο περιεχόμενο και τους προσανατολισμούς της Παιδείας και του Σχολείου. Το στοιχείο αυτό επιχειρηματολογεί υπέρ του κοινωνικού προσδιορισμού της παιδείας.
Γι’ αυτό η «κοινωνική αποξήρανση» της παιδείας δημιουργεί προβλήματα σε αυτούς που οραματίζονται μία άλλη κοινωνία, περισσότερο κινητική, ανοιχτή και ανεκτική.
Προτείνουν το σχολείο και η Παιδεία γενικότερα να πάψουν να είναι ένα «μουσείο» γνώσης και προτύπων, ένα «μαυσωλείο» σοφίας και ένα «νεκροταφείο» ιδεών και να γίνουν ένα «θερμοκήπιο» νέων ιδεών μιας διαφορετικής ερμηνείας – νοηματοδότησης του κόσμου.
«Σκοπός της παιδείας είναι να μας βοηθήσει να δώσουμε νόημα στη ζωή μας, να ερμηνεύσουμε το παρελθόν και να γίνουμε άφοβοι και ανοιχτοί στο μέλλον» (Έρμαν Έσσε).
Οι κατήγοροι
Πολλοί είναι εκείνοι που κρίνουν αυστηρά το σχολείο και την παιδεία γιατί τα θεωρούν ως τον κατεξοχήν ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους. Επειδή «στο σχολείο κατασκευάζονται άνθρωποι» και επειδή «τα σχολεία δεν φτιάχνουν μόνο ανθρώπους, αλλά φτιάχνουν και βιογραφίες» οι κατήγοροι είναι αυστηροί στις κρίσεις τους και καταγγελτικοί για το περιεχόμενο και τους προσανατολισμούς της σύγχρονης παιδείας και σχολείου.
Γι’ αυτό επιβάλλεται:
* Να καταγγείλουμε το σχολείο που κατάντησε να είναι το κέντρο μιας ζώνης αναταραχής όπου τα νεανικά χρόνια χάνονται μέσα στην κατήφεια, όπου η αμοιβαία νεύρωση του διδάσκοντος και του διδασκομένου αποτυπώνει την κίνησή της, στην ζυγαριά της παραίτησης και της εξέγερσης, της αλλοτρίωσης και της οργής.
* Να εξηγήσουμε ότι ένα σχολείο που παρεμποδίζει τις επιθυμίες διεγείρει την επιθετικότητα.
* Να δηλώσουμε φωναχτά ότι αυτό που διδάσκεται μέσω του φόβου καθιστά την γνώση φόβητρο γιατί τίποτα δεν προοδεύει μέσω του τρόμου, εκτός από τον ίδιο τον τρόμο και ένα σχολείο, στο οποίο η ζωή πλήττει, δε διδάσκει παρά μόνο τη βαρβαρότητα.
* Να κατανοήσουμε όλοι πως η γνώση του κόσμου, χωρίς τη συνείδηση των επιθυμιών της ζωής, είναι μία νεκρή γνώση και τέλος,
* Να αρνηθούμε τη λογική των εξεταστικών συστημάτων γιατί το να έχεις την αξίωση να καθορίζεις την τύχη του άλλου (μαθητή) από μια κρίση, είναι αποτέλεσμα της θέλησης για δύναμη, όχι της θέλησης για ζωή και ότι δεν υπάρχουν ηλίθια παιδιά, υπάρχουν μόνο βλακώδεις μέθοδοι εκπαίδευσης.
Αρωγός στις παραπάνω επισημάνσεις – καταγγελίες του Ραούλ Βανεγκέμ είναι δύο εμβληματικά έργα από το χώρο της τέχνης, όπως:α) «Another Brick in the Wall» (Pink Floyd) – (Άλλο ένα τούβλο στον τοίχο), και β) «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών».
Τόσο το μουσικό κομμάτι όσο και η κινηματογραφική ταινία συνιστούν μία διαμαρτυρία ενάντια στην αυταρχικότητα της εκπαίδευσης που διαμορφώνει πειθαρχημένες συνειδήσεις και κομφορμιστικές συμπεριφορές. Τα όποια θετικά βήματα έγιναν στη δημοκρατικοποίηση της εκπαίδευσης δεν άγγιξαν τον πυρήνα της που παραμένει συντηρητικός και διαβρωτικός της ατομικότητας.
Θετική πρόταση
«Το σχολείο υπηρετεί τη ζωή. Θα πρέπει να αναπτύσσει στα νεαρά άτομα τις ιδιότητες και τις ικανότητες εκείνες, που μπορούν να αξιοποιηθούν για το καλό της κοινωνίας. Αυτό, όμως, δε σημαίνει πως θα ’πρεπε η ατομικότητα να καταστραφεί και να γίνει το άτομο απλό όργανο της κοινωνίας. Γιατί μια τέτοια κοινωνία από τυποποιημένα άτομα, χωρίς πρωτοτυπία και προσωπικές επιδιώξεις, θάτανε μια φτωχή κοινωνία χωρίς δυνατότητες ανάπτυξης» (Αϊνστάιν).
Επειδή, όμως, στη ζωή δεν έχει αξία μόνο η «άρνηση» αλλά και η «θέση», γι’ αυτό πρέπει η κάθε καταγγελία να συνοδεύεται και από μία θετική πρόταση. Η πρόοδος και η ζωή έχουν ως βασικές συνιστώσες την αμφισβήτηση και την θετική αντιπρόταση.
* Γι’ αυτό οφείλουμε να διεκδικήσουμε ένα σχολείο που να βοηθά το παιδί να προσεγγίζει τη ζωή, προκειμένου να του μάθει να ξέρει τι θέλει και να θέλει ό,τι ξέρει. Δηλαδή, να ικανοποιεί τις επιθυμίες του, όχι μ’ ένα ζωώδη κορεσμό, αλλά σύμφωνα με τις εκλεπτύνσεις της ανθρώπινης συνείδησης.
* Η εκπαίδευση να είναι μέρος της δημιουργίας του ανθρώπου, όχι της παραγωγής εμπορευμάτων. Το μόνο όπλο που διαθέτουμε είναι η θέληση για ζωή, που συνδέεται με τη συνείδηση που την προπαγανδίζει. Αν κρίνουμε από την ικανότητα του ανθρώπου να ανατρέπει ό,τι τον σκοτώνει, αυτό μπορεί να είναι ένα απόλυτο όπλο.
* Πρέπει να έχει ως σκοπό την αυτονομία, την ανεξαρτησία, την αυτοδημιουργία, χωρίς την οποία δεν υπάρχει πραγματική αλληλοβοήθεια, αυθεντική αλληλεγγύη, συλλογικότητα χωρίς καταπίεση. Αν το σχολείο δεν σε διδάξει να μάχεσαι υπέρ της θέλησης για δύναμη, θα καταδικάσει γενεές ολόκληρες στην παραίτηση, την υποταγή και την αυτοκαταστροφική εξέγερση.
* Ένα σχολείο που να αποδέχεται ότι κανείς δεν είναι συγκρίσιμος με κανέναν, ούτε μετατρέψιμος σε οτιδήποτε. Καθένας έχει τα δικά του προσόντα, εναπόκειται στον ίδιο μόνο το να τα τελειοποιήσει, για τη μοναδική απόλαυση του να αισθάνεται σε αρμονία με αυτό που ζει. Για όποιον αρνείται να αφεθεί να τον προγραμματίζουν τα λογισμικά της προώθησης πωλήσεων, όλοι οι δρόμοι οδηγούν στον εαυτό του και στη δημιουργία. Ένα σχολείο που το μόνο του σύνθημα να είναι:
«Δεν θέλουμε να είμαστε καλύτεροι, θέλουμε να κατακτήσουμε την καλύτερη δυνατή ζωή».
Η παιδεία του μέλλοντος
Είναι ανάγκη λοιπόν να σχεδιάσουμε το αυριανό σχολείο και να χαράξουμε εκείνες τις αρχές με τις οποίες θα καθορίσουμε τον τύπο του ανθρώπου και του πολίτη που θέλουμε.
«Πολίτη με φρόνημα ελεύθερο και δημοκρατικό, πολίτη με γνώσεις και ανεπτυγμένη κρίση, πολίτη με καλλιέργεια, ενδιαφέροντα και ευαισθησία, πολίτη με ήθος και ανθρωπιά, με πρόσωπο και προσωπικότητα και όχι κομμάτι μιας απρόσωπης μάζας, με ταυτότητα εθνική, με ρίζες και συνείδηση ιθαγένειας, πολίτη με αυτογνωσία και υπευθυνότητα, γνώστη των υποχρεώσεων και απαιτητή των δικαιωμάτων, έτοιμο να ζήσει σε μια ευρύτερη κοινωνία, την κοινωνία της Ενωμένης Ευρώπης, πολίτη εξοικειωμένο με τον πολιτισμό της τεχνολογίας και τη λογική της πληροφορικής, υποψιασμένο και ενήμερο, σκεπτόμενο και προβληματισμένο, πολίτη μιας νέας εποχής, αυτής που τείνει να διαμορφωθεί, όχι σε βάρος του γόνιμου παρελθόντος και ερήμην του ορατού μέλλοντος»
(Γ. Μπαμπινιώτης).
Όλα τα παραπάνω βέβαια αφορούν εκείνους που ακόμη ονειρεύονται και επιμένουν πως «αλλάζοντας το σχολείο, αλλάζουμε την κοινωνία».
Για να καταστεί, λοιπόν, η παιδεία όργανο ολοκλήρωσης του ανθρώπου και μοχλός αλλαγής της κοινωνίας θα πρέπει να αποσυνδεθεί από τον στείρο εγκυκλοπαιδισμό. Να μπορεί να συγκροτεί τη βιοθεωρία του ανθρώπου πάνω στα θεμέλια του λογικού, του ηθικού και του δικαίου.
Οι σύνθετες σκέψεις, οι αφηρημένοι συλλογισμοί, το κριτικό πνεύμα και ο ορθολογισμός μπορούν να αποτελέσουν το απαραίτητο κρηπίδωμα της παιδείας του μέλλοντος. Μιας παιδείας που βελτιώνει και ενεργοποιεί τους αξιολογικούς κώδικες του κοινωνικού ανθρώπου και τον εκπαιδεύει στις αρχές της ανεκτικότητας, της ειρήνης και του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Κι αυτό γιατί: «Η παιδεία δεν είναι καλλιέργεια απλά μιας δεξιοτεχνίας, οσοδήποτε κι αν είναι αξιόλογη, αλλά μια καθολική καλλιέργεια της σκέψης και της ψυχής, που δίνει ποιότητα, σταθερό έρμα και δημιουργικότητα στον άνθρωπο. Αυτή πλάθει τον άνθρωπο από τη ρίζα του και γι’ αυτό σωστά λέγεται ανθρωπιστική παιδεία»
(Κ. Τσάτσος).
Σημειώσεις: Τα αποσπάσματα με αστερίσκο είναι από το βιβλίο του Ραούλ Βανεγκέμ «Το τέλος της εξάρτησης».
