Δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά και η απογοήτευση της ανθρώπινης φύσης απέναντι στην άγνωστη ασθένεια του Covid – 19είναι η ίδια ακριβώς με την εποχή του λοιμού του Πελοποννησιακού πολέμου.
«Το βρίσκω συναρπαστικό να διαβάσει κανείς εκ νέου τη διάσημη περιγραφή του Θουκυδίδη για τον λοιμό της Αθήνας στο βιβλίο 2 της Ιστορίας του», λέει στη HuffPost ο Ντιμιτρί Ελ Μουρ, συγγραφέας, καθηγητής αρχαίας φιλοσοφίας, École Normale Supérieure – PSL University, Παρίσι, κι ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της πλατωνικής σκέψης παγκοσμίως.
Ευάλωτη, λοιπόν, η ανθρώπινη φύση απέναντι στη συγκυρία της πανδημίας και της επιδημίας – και μάλιστα διαχρονικά. Ευάλωτη και η δημοκρατία που αποτέλεσε μια από τις κορυφαίες επινοήσεις της στο ρου της ιστορίας; Το ερώτημα αυτό θα εξερευνήσει, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής Μουρ στην εκπομπή «Ευάλωτη Δημοκρατία» την Παρασκευή 29/5 στις 22.00 στο πλαίσιο της νέας σειράς της Cosmote TV, «Φιλοσοφία στην πράξη».
Η νέα εκπομπή λόγου «Φιλοσοφία στην πράξη» σε παραγωγή CosmoteTV, που έκανε πρεμιέρα στις 8 Μαΐου στο Cosmote History HD, διερευνά την αξία και τον ρόλο της φιλοσοφίας στη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να μας καθοδηγήσει σε καθημερινά προβλήματα και ανησυχίες με οικοδέσποινα την Αντωνία Καπελέρη.
Η διδάκτωρ φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και συγγραφέας, υποδέχεται στο στούντιο της CosmoteTV διεθνώς αναγνωρισμένους καθηγητές φιλοσοφίας, συγγραφείς και επιστήμονες διαφορετικών κλάδων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, προκειμένου να συζητήσουν γύρω από φιλοσοφικά ζητήματα και διαχρονικές έννοιες, όπως το χάος και η αρμονία, η κριτική σκέψη, η γνώση, η δημοκρατία, η φιλία και ο έρωτας, το ωραίο, αλλά και πώς αυτά τα ζητήματα σχετίζονται με τη ζωή στον σύγχρονο κόσμο.
– Με ποιες σκέψεις αποφασίσατε να συμμετάσχετε στη σειρά του Cosmote History;
Για να είμαι ειλικρινής, ήμουν λίγο σκεπτικός στην αρχή, καθώς αναρωτήθηκα ποιος θα μπορούσε να ενδιαφερθεί σε τόσο μεγάλες σειρές αφιερωμένες στην ελληνική φιλοσοφία. Αλλά πρέπει να πω, έχοντας δει το αποτέλεσμα – το οποίο είναι άκρως επαγγελματικό – ότι τώρα καταλαβαίνω γιατί δεν έπρεπε να είμαι δύσπιστος ούτε στιγμή.
– Πόσο ευάλωτη είναι η Δημοκρατία την εποχή της πανδημίας του Covid – 19; Θα «πληγωθεί» από την οικονομική κρίση που ακολουθεί κι αν ναι, σε τι βαθμό;
Δεν είμαι ειδικός στην σύγχρονη πολιτική επιστήμη κι ακόμα περισσότερο στα οικονομικά. Ωστόσο, δεν είμαι σίγουρος ότι η δημοκρατία απέδειξε την ευαλωτότητά της κατά τη διάρκεια της κρίσης. Αντιθέτως, οι δημοκρατικοί φορείς κατάφεραν να επιτύχουν ενός είδους ισορροπίας μεταξύ (αυξανόμενης) ασφάλειας και (περιορισμένης) ελευθερίας, κι αυτό είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Επραξαν καλύτερα απολυταρχικά πολιτικά συστήματα όπως της Κίνας; Ο χρόνος θα δείξει, αλλά είμαι ήδη πεπεισμένος ότι έπραξαν πολύ χειρότερα απ’ ότι γειτονικές δημοκρατικές χώρες όπως η Ταϊβάν ή η Νότια Κορέα που υπήρξαν αρκετά αποτελεσματικές στη διαχείριση του Covid –19διατηρώντας παράλληλα βασικές ατομικές ελευθερίες. Αυτό που αποδείχτηκε ευάλωτο, ωστόσο, ήταν το παγκόσμιο μοντέλο των οικονομικών δοσοληψιών και η ανεξαρτησία των δυτικών δημοκρατιών απέναντι στην παραγωγική δύναμη της Κίνας. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι οι πολιτικοί δημοκρατικοί φορείς θα παραμείνουν αλώβητοι από την μελλοντική παγκόσμια οικονομική κρίση και τις συνέπειές της αλλά ας ελπίσουμε ότι στο εγγύςμέλλον η αρετή της αυτάρκειας (σ.σ. ο καθηγητής Murr χρησιμοποιεί εδώ την ελληνική λέξη) που οι αρχαίοι ΄Ελληνες εκτιμούσαν τόσο πολύ – και δικαίως – να ανακαλυφθεί ξανά.
– Ποια είναι η μεγαλύτερη αντίσταση και αντίδοτο της Δημοκρατίας στις καταστροφικές συνέπειες της πανδημίας που περιμένουμε στο άμεσο μέλλον;
Φοβάμαι ότι αυτό θα φανεί πολύ αφηρημένο αλλά είμαι πεπεισμένος ότι η ερώτηση σχετική με τη σωστή ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και ατομικών ελευθεριών θα γίνει ολοένα και περισσότερο κρίσιμη στο πλαίσιο των φρικτών συνεπειών της υπερθέρμανσης του πλανήτη (οι πανδημίες είναι απλά ένα παράδειγμα αυτών των συνεπειών). Η ικανότητα των δημοκρατικών φορέων να διοργανώνουν δημόσιες συζητήσεις και κουβέντες σχετικές με αυτό το πολύπλοκο ζήτημα κι έτσι να αποφασίσουν οι άνθρωποι ποια ατομική ελευθερία είναι πραγματικά σημαντική και ποια δεν είναι, μου φαίνεται σημαντικό χαρακτηριστικό των αντιδράσεών τους στις συνέπειες της παρούσας κρίσης.
– Πως η πλατωνική διδασκαλία θα μπορούσε να μας βοηθήσει να διαχειριστούμε τις συνέπειες αυτής της, άνευ προηγουμένου, πανδημίας;
Ας μην είμαστε αφελείς. Σε ένα βασικό επίπεδο, το να διαβάζει κανείς φιλοσοφία, πλατωνική ή άλλη, είναι άχρηστο στην αντιμετώπιση καταστροφικών καταστάσεων όπως αυτή που βιώσαμε και θα βιώσουμε στο μέλλον. Απαιτούνται κάποιες άλλες μορφές εμπειρογνωμοσύνης, πολύ περισσότερο σημαντικές, στην αντιμετώπιση της παρούσας κατάστασης: φάρμακα και επιστημονική έρευνα, οπωσδήποτε, κι επίσης (γνώσεις γύρω από) πολιτική, οικονομικά κι όλες οι δεξιότητες που απαιτούνται για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να διέλθουν αυτές τις δύσκολες στιγμές. ΄Οπως το βλέπω, ο ρόλος της φιλοσοφίας έρχεται στη συνέχεια, όταν η κατάσταση έχει κάπως ξεκαθαρίσει κι όταν έχουμε πραγματικά δεδομένα για τα οποία μπορούμε να σκεφτούμε. Αυτό συμβαίνει, βασικά, επειδή ο υγιής φιλοσοφικός προβληματισμός απαιτεί χρόνο. Τώρα, να πούμε, σε άλλο επίπεδο, η φιλοσοφία είναι χρήσιμη σε περιόδους κρίσης, γιατί βοηθά στη διαμόρφωση ερωτήσεων και προβλημάτων, μερικά από τα οποία θα παραμείνουν ως τα κεντρικά ζητήματα που πρέπει να επιλυθούν. Σε αυτό το βαθμό, νομίζω ότι η φιλοσοφία του Πλάτωνα είναι χρήσιμη, διότι διαμόρφωσε ένα πρόβλημα που δεν έχω δει ποτέ τόσο ζωντανό από ότι τους τελευταίους 2 μήνες: είναι η δημοκρατία ικανή να παρακολουθεί την τεχνογνωσία; Μπορεί η δημοκρατία να ενεργήσει σύμφωνα με επιστημονικές προδιαγραφές;
– Πώς θα σχολίαζε ο Πλάτωνας και τι θα σκεφτόταν αν είχε τη δυνατότητα να παρατηρήσει την πανδημία Covid-19;
Ο Πλάτων πίστευε, σωστά ή λανθασμένα, ότι ένα προφανές ελάττωμα της δημοκρατίας ήταν η ανικανότητά της να συμπεριλάβει αληθινή γνώση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Πράγματι, ο Πλάτωνας υποστήριξε ότι η γνώση δεν μπορεί να μοιραστεί από όλους – και πράγματι ποτέ δεν μπορεί να συμβεί αυτό – ενώ οι δημοκράτες υποστηρίζουν ότι ο καθένας είναι τόσο σοφός όσο οποιοσδήποτε άλλος για να αποφασίσει τι είναι καλύτερο για μια πόλη. Εξ ου και η άποψη του Πλάτωνα ότι η πραγματική αρχή της πολιτικής νομιμότητας είναι η γνώση (σ.σ. ο καθηγητής Murr χρησιμοποιεί εν συνεχεία σε διευκρινιστική παρένθεση την ελληνική λέξη επιστήμη). Παραδόξως, οι τελευταίοι μήνες στη Γαλλία και αλλού είχαν να κάνουν με το τι μπορούν και τι πρέπει να κάνουν οι πολιτικοί όταν έρχονται αντιμέτωποι με απόψεις εμπειρογνωμόνων για την κατάσταση. Αρκεί η γνώση για να στηρίξει την πολιτική δράση; Δεν θέλουν οι άνθρωποι να είναι σίγουροι ότι αυτή η δράση βασίζεται σε εμπειρογνωμοσύνη; Πώς είναι αυτό δημοκρατικό, δεδομένου ότι εμπειρογνώμονες διορίζονται και δεν εκλέγονται; Αυτές οι ερωτήσεις είναι βαθιά πλατωνικές.
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Πλάτων πίστευε ότι η γνώση είναι μια τέλεια αρχή για δράση, επειδή η γνώση δεν μπορεί να κάνει λάθος (αν αυτό συμβαίνει, είναι προφανής γνώση, απλή γνώμη). Ωστόσο, έχουμε δει εμπειρογνώμονες να διαφωνούν συχνότερα από ότι να συμφωνούνσχετικά με την πανδημία και να παρέχουν αντιφατικές συμβουλές στους πολιτικούς και στο ευρύ κοινό. ΄Εκανε λάθος ο Πλάτωνας για όλα αυτά; Ίσως ναι, ωστόσο δεν είμαι σίγουρος ότι ο Πλάτων θα θεωρούσε την φαρμακευτική και την ιατρική έρευνα ως γνώση…
– Ποια χρήσιμα διδάγματα μπορούν να ληφθούν από τον περίφημο λοιμό της Αθήνας του 5ου αι π. Χ. σε σχέση με την πανδημία του 2020; Η ιστορία επαναλαμβάνεται;
Νομίζω ότι αυτή η ερώτηση θα μπορούσε να απαντηθεί πολύ καλύτερα από έναν ιστορικό της Αρχαίας Ελλάδας παρά από έναν μελετητή της αρχαίας φιλοσοφίας. Να κάνω μια προσωπική σημείωση, όμως. Στο παρόν πλαίσιο το βρίσκω συναρπαστικό να διαβάσει κανείς εκ νέου τη διάσημη περιγραφή του Θουκυδίδη για τον λιμό της Αθήνας στο βιβλίο 2 της Ιστορίας του για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (αλλά και άλλα κείμενα, όπως το A journal of the Plague yearτου D. Defoe’s, το La Pesteτου Camus ή το Le hussardτου Giono):Παρά τις προφανείς διαφορές μεταξύ του λοιμού της Αθήνας και του Covid-19, η άγνοια (σ.σ. ο καθηγητής Μουρ χρησιμοποιεί εδώ την ελληνική λέξη) των γιατρών σχετικά με την ασθένεια και το υψηλό «φόρο» που κατέβαλαν στην προσπάθεια και τη θεραπεία των ανθρώπων είναι γεγονότα που σημειώνει ο Θουκυδίδης και που αντανακλούν τη σημερινή κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Ο Θουκυδίδης σημειώνει επίσης την απογοήτευση της «ανθρώπινης φύσης» όταν βρίσκεται αντιμέτωπη με αυτήν την ασθένεια: Αυτό αντανακλά επίσης τη σημερινή μας κατάσταση όταν εξετάζουμε τις πραγματικές και μελλοντικές συνέπειες της πανδημίας, τις συνέπειες για τον εαυτό μας και τα παιδιά μας. Αλλά η ανάγνωση του Θουκυδίδη μάς διδάσκει επίσης ένα μάθημα που αξίζει να θυμόμαστε. Ο Θουκυδίδης εξηγεί ότι ο λοιμός προκάλεσε πλήρη ανομία (σ.σ. ο καθηγητής Μουρ χρησιμοποιεί την ελληνική λέξη) στην πόλη, κατέστρεψε τον σεβασμό για τα θεία, για τους νεκρούς και για τους κοινωνικούς κανόνες επίσης. Το μάθημα που μας δίνει είναι ότι η πανδημία μπορεί να καταστρέψει αυτό που μας κάνει πολιτισμένους ανθρώπους και ότι πρέπει συνεπώς να θυμόμαστε πάντα ότι στην εκτίμηση της ανθρώπινης ζωής έναντι των οικονομικών συμφερόντων, (θα πρέπει να) κάνουμε ακριβώς αυτό που πρέπει.
