Μιλήσαμε με τη συγγραφέα του βιβλιου, Μαρία Λούκα, για την έμφυλη βία, τον σεξισμό και το πραγματικό θύμα αυτής της ιστορίας που περνάει τις μέρες του στη φυλακή.
Ζητάει από όσους έσπρωξαν το χέρι του επίδοξου βιαστή της και από όσους την καταδίκασαν σε φυλάκιση για την επιλογή της να παλέψει για το δικαίωμά στη ζωή και την αυτοδιάθεση του κορμιού της, να ζητήσουν συγγνώμη.
Η συγγραφέας του βιβλίου, δημοσιογράφος, βραβευμένη με το Δημοσιογραφικό Βραβείο “Ελένη Βλάχου” και με το Migration Media Award, έχει βαθιά γνώση των θεμάτων της έμφυλης βίας, και αυτήν τη φορά, προχώρησε ένα βήμα παρακάτω. Δεν καταγράφει απλά, ούτε αποκαλύπτει όπως μας έχει συνηθίσει. Δημιουργεί. Κατασκευάζει μία βαθιά και συγκινητική ιστορία, δοκιμάζοντας τον εαυτό της και στον λογοτεχνικό λόγο.
Μιλήσαμε μαζί της, προκειμένου να μάθουμε περισσότερα για την αληθινή ιστορία που κρύβεται πίσω απ’ τη νουβέλα της, αλλά και για να ρίξει λίγο παραπάνω φως στα κοινωνικά ζητήματα που κρύβονται -άλλοτε πολύ, άλλοτε λιγότερο- πίσω από τις λέξεις και τα γεγονότα μίας πολύ δυνατής ιστορίας.
Ποια είναι η αληθινή ιστορία πίσω από τη νουβέλα σου;
Η νουβέλα είναι όχι βασισμένη, αλλά εμπνευσμένη από μια αληθινή ιστορία που έρχεται από το καλοκαίρι του 2016. Πρόκειται για την υπόθεση μιας νεαρής κοπέλας, που τόσο η ίδια όσο και η μητέρα της κακοποιούνταν συστηματικά από τον πατέρα. Γι’ αυτό αποφάσισε να εγκαταλείψει το σπίτι της και καθώς ήταν εντελώς φτωχή, περιπλανήθηκε ανέστια επί της ουσίας για κάποιους μήνες σε μια επαρχιακή πόλη της χώρας.
Εκεί απέκτησε μια καλή φίλη, ανήλικη, και ένα βράδυ που κάθονταν οι δυο τους στην παραλία, τις πλησίασε ένας άνδρας, επιτέθηκε σεξουαλικά στα κορίτσια με πρόδηλο σκοπό να τις βιάσει. Τότε η κοπέλα έβγαλε το μαχαίρι που κουβαλούσε μαζί της για λόγους αυτοπροστασίας και του έδωσε ένα χτύπημα με αποτέλεσμα να τον σκοτώσει.
Θεωρώ πως είναι απολύτως κατανοητό ότι πρόκειται για μια πράξη αυτοάμυνας και στα μάτια μου για μια ταυτόχρονη πράξη αλληλεγγύης προς την ανήλικη φίλη της. Συνελήφθησαν πολύ γρήγορα και σε δεύτερο βαθμό καταδικάστηκε σε ποινή 10 ετών.
Υπήρξε κάποιο κύμα συμπαράστασης υπέρ της;
Σ’ αυτήν τη διαδρομή, από τη σύλληψη μέχρι και σήμερα, η Π. που γενικά μόνο βία και αδιαφορία είχε βιώσει στη ζωή της, δεν αφέθηκε μόνη της. Πολλές γυναίκες και φεμινιστικές συλλογικότητες την πλαισίωσαν κι αυτή είναι η δεύτερη ροή αλληλεγγύης στην ιστορία της. Έγραψα ένα εκτενές δημοσιογραφικό αφιέρωμα για την υπόθεση, ανατρέχοντας και σε παλαιότερες αντίστοιχες υποθέσεις το 2018 ενόψει της εκδίκασης της υπόθεσης στο Εφετείο. Επί της ουσίας λειτούργησε για μένα ως έναυσμα για να αποφασίσω να γράψω το βιβλίο.
Από κει και πέρα στη λογοτεχνική γραφή αυτή η υπόθεση μπλέχτηκε με άλλες υποθέσεις που αποτυπώνουν και τη δική μου επαγγελματική μα και κοινωνικοπολιτική εμπλοκή με τον φεμινισμό.
Πού βρίσκεται σήμερα αυτή η κοπέλα;
Η κοπέλα δυστυχώς βρίσκεται ακόμα στη φυλακή, παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με τους κανονισμούς για την υφ’ όρων απόλυση θα μπορούσε να είχε αποφυλακιστεί. Ο λόγος που δεν έχει αποφυλακιστεί ακόμα αποκρυσταλλώνει την παραδοξότητα και την τιμωρητική διάθεση του σωφρονιστικού συστήματος. Κατά τη διάρκεια της κράτησης της προχώρησε σε ορισμένες πράξεις αυτοτραυματισμού. Επίσης, συμμετείχε στην εξέγερση των γυναικών κρατουμένων για το θάνατο συγκρατούμενης τους την περίοδο της πανδημίας. Στους άκαμπτους κανόνες της φυλακής αυτά ταξινομήθηκαν ως πειθαρχικά παραπτώματα και επιδείνωσαν τη θέση της.
Προσωπικά δυσκολεύομαι πολύ να χωνέψω ότι ο αυτοτραυματισμός ενός ατόμου αντί να διαβαστεί ως ενσώματη κραυγή ανάγκης, διαβάζεται ως «παράπτωμα». Είναι σα να τιμωρείται η ευαλωτότητα.
Η ίδια το έχει διαβάσει το βιβλίο;
Το βιβλίο στάλθηκε στη φυλακή μόλις εκδόθηκε και είχαμε μια τηλεφωνική συνομιλία που μου επιβεβαίωσε ότι το έλαβε. Ελπίζω πρώτιστα να αποφυλακιστεί σύντομα για να μπορέσει να θεμελιώσει τη ζωή της σε μια συνθήκη ασφάλειας και φροντίδας και ίσως τότε σε κάποια από τις μελλοντικές συζητήσεις να τα καταφέρει να είναι μαζί μας και να την ακούσουμε.
Με ποιο σκεπτικό το δικαστήριο δεν απάλλαξε μια γυναίκα που αμύνθηκε σε σεξουαλική επίθεση; Τι ισχύει στην Ελλάδα σε σχέση με την «αυτοάμυνα στην έμφυλη βία»;
Τυπικά η πρόβλεψη υπάρχει. Το άρθρο 22 του Ποινικού Κώδικα ορίζει το δικαίωμα στην άμυνα ως λόγο άρσης του άδικου, δηλαδή ο/η αμυνόμενος/η μένει ατιμώρητος/η, αν δέχεται επίθεση άμεση και παρούσα που απειλεί το έννομο αγαθό της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας. Η άμυνα ισχύει επίσης και υπέρ τρίτου. Ωστόσο, ελάχιστες φορές έχει εφαρμοστεί αυτή η διάταξη, όταν πρόκειται για άμυνα στην έμφυλη βία.
Ένα από τα ελάχιστα δικαστικά προηγούμενα που υπάρχουν είναι η περίπτωση της Γεωργίας Παπαδάτου, το 1990. Υπήρξε για πολλά χρόνια το θύμα μιας βάρβαρης σχέσης. Την προπαραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1990, ο άνδρας της την οδήγησε σε μια ερημική περιοχή όπου μετά από φριχτά βασανιστήρια την έβαλε στο αυτοκίνητο, με σκοπό να ηχογραφήσει ένα αποχαιρετιστήριο μήνυμα προς τα παιδιά τους και να τη σκοτώσει. Εκείνη αντέδρασε και τον έπνιξε με τη γραβάτα του. Η 37χρονη γυναίκα κατευθύνθηκε μ’ ένα πρησμένο από τα χτυπήματα σώμα προς τη ΓΑΔΑ, όπου και παραδόθηκε. Έμεινε για ένα χρόνο προφυλακισμένη. Τα παιδιά της και οι γυναικείες οργανώσεις έδειξαν αλληλεγγύη. Ομόφωνα λαϊκοί και τακτικοί δικαστές δέχτηκαν ότι βρισκόταν σε άμυνα και την αθώωσαν.
Αυτή η περίπτωση όμως δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια εξαίρεση;
Ναι, πέρα από αυτό έχουμε περιπτώσεις εντελώς ανάλγητες. Θα αναφέρω μόνο την υπόθεση της Σανιέ Οσμανόγλου. Η Σανιέ Οσμανόγλου, Πομάκα και μητέρα εννέα παιδιών (ένα από τα οποία πέθανε 11 ημερών στα πόδια της μετά από βία του συζύγου της) σκότωσε τον άνδρα της το 2005, μετά από χρόνια κακοποίησης, που ακόμη και εκείνο το βράδυ το σώμα της ήταν γεμάτο μώλωπες και έλειπε ένα μεγάλο κομμάτι του τριχωτού της κεφαλής της, καταδικάστηκε σε 12 χρόνια φυλάκιση.
Το δικαστικό σύστημα διέπεται από εξόφθαλμες ιεραρχήσεις σε σχέση με το ποιες ζωές αξίζουν να βιωθούν και ποια αγαθά αξίζουν να υπερασπιστούν. Έχουμε όλες και όλοι υπόψη μας από την ειδησεογραφία παραδείγματα ανθρώπων που σκότωσαν υπερασπιζόμενοι την περιουσία τους και έτυχαν επιείκειας. Δεν μπορεί, όμως, οι τοίχοι να λογίζονται ως μεγαλύτερης σπουδαιότητας από τη ζωή και την σεξουαλική αυτονομία.
Τους τελευταίους μήνες συγκλονιστήκαμε από τις ιστορίες της Μελέκ Ιπέκ στην Τουρκία και της Βαλερί Μπακό στη Γαλλία. Και οι δύο ζούσαν για χρόνια στην τυραννική σκιά συζύγων-βασανιστών. Τους σκότωσαν γιατί δεν υπήρχε άλλος τρόπος να απεγκλωβιστούν από την αιχμαλωσία και την κακοποίηση. Και στις δύο υποθέσεις, τα δικαστήρια αναγνώρισαν την αλήθεια τους και τις άφησαν ελεύθερες. Τη Μελέκ ύστερα από 108 μέρες και τη Βαλερί ύστερα από ένα έτος.
Θεωρώ, λοιπόν, απαραίτητο να ξανανοίξει στη δημόσια συζήτηση και το ζήτημα της αυτοάμυνας στην έμφυλη βία. Δε γίνεται το κράτος να παράγει το απόλυτο αδιέξοδο για τις γυναίκες, δηλαδή να βιαστούν, να κακοποιηθούν ή να δολοφονηθούν και αν αμυνθούν να οδηγηθούν στη φυλακή. Μαζί με πολλά ακόμα αιτήματα πρέπει να αναγνωριστεί και το δικαίωμα στη ζωή.
Γιατί πιστεύεις ότι σήμερα ο κόσμος είναι πιο ευαισθητοποιημένος(;) σε ζητήματα έμφυλης βίας; Για παράδειγμα, δεν μπορώ να φανταστώ πριν από κάποια χρόνια να γινόταν μία πορεία προς στήριξη γυναίκας που βιάστηκε. Μιλάω για τις κινητοποιήσεις στα Πετράλωνα μετα τον βιασμό της 50χρονης καθαρίστριας.
Δεν ξέρω αν συνολικά ο κόσμος είναι πιο ευαισθητοποιημένος. Αυτό που ισχύει, όμως, σίγουρα είναι ότι διανύουμε μια ιστορική περίοδο γυναικείας αφύπνισης, επαγρύπνησης και διεκδίκησης. Σ’ αυτή τη διαδικασία αναμφισβήτητα συνέβαλε η άνοδος του φεμινιστικού κινήματος και διεθνώς και στην Ελλάδα, καθώς και η δυνατότητα μέσω των σύγχρονων δομών διάχυσης της πληροφορίας, να απευθυνθεί σε μεγαλύτερα ακροατήρια. Ο φεμινισμός μέσα από μια επίμονη δουλειά σε ερευνητικό, ακαδημαϊκό και ακτιβιστικό επίπεδο έφερε στο προσκήνιο το συλλογικό πλην κρυφό τραύμα της έμφυλης βίας, έδωσε λέξεις και εργαλεία αναγνώρισης αυτού του τραύματος και το σημαντικότερο ίσως φύσησε το νεφέλωμα της ντροπής πάνω από τα σώματα των θηλυκοτήτων που συνιστά έναν από τους κυριότερους παράγοντες της σιωπής και της ψυχοσυναισθηματικής συντριβής των κακοποιημένων γυναικών.
Γιατί όντως πριν από 10 χρόνια πχ αν μια γυναίκα είχε βιαστεί, πολύ δύσκολα θα είχαμε μαζικές δράσεις υπέρ της. Το πιθανότερο θα ήταν η ίδια να κουβαλούσε μοναχικά το βάρος της ντροπής και το κοινωνικό περιβάλλον να αδιαφορούσε, να τη στιγμάτιζε, να μην την πίστευε ή ακόμα και να τις επέρριπτε ευθύνες. Τώρα υπάρχει η αυξημένη συνειδητότητα ότι δε φταίμε, ότι δε φταίνε ποτέ οι γυναίκες που βιάζονται ή κακοποιούνται. Φταίνε οι βιαστές και οι κακοποιητές. Και υπάρχει θυμός, πολύ θυμός για την καθημερινή βία, τον διαρκή κίνδυνο, το διαγενεακό τραύμα των γυναικών. Ο θυμός μεταβολίζεται σε δράση και διεκδίκηση. Γι’ αυτό και είχαμε ογκώδεις διαδηλώσεις μετά τον βιασμό και τη γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη, μετά τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου, είχαμε ένα -διαδικτυακό κυρίως λόγω lockdown- τσουνάμι αγάπης και αλληλεγγύης προς τη Σοφία Μπεκατώρου και τα υπόλοιπα άτομα του ελληνικού metoo.
Οι διαδηλώσεις στα Πετράλωνα είναι έκφανση αυτής της διεργασίας και ταυτόχρονα οδοδείκτης για την ανάγκη πλέον να δημιουργηθούν δίκτυα φεμινισμού και αλληλεγγύης σε κάθε γειτονιά. Ένα reclaim στους δρόμους και τις γειτονιές που αποτελούν ακόμα ζώνες ανασφάλειας και απαγορεύσεων για γυναίκες και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.
Γιατί από ένα κομμάτι του κόσμου υπάρχει αντίδραση στον όρο «γυναικοκτονία»;
Θα ήθελα να είμαι καλόπιστη και να υποθέσω ότι ένα τμήμα των αντιδράσεων οφείλεται στη σύγχυση ή την ελλιπή γνώση. Για παράδειγμα, έχω διαβάσει σχόλια που θεωρούν ότι ο όρος γυναικοκτονία είναι υποδεέστερος της ανθρωποκτονίας, γεγονός που δεν ισχύει καθόλου. Καθρεφτίζει το κίνητρο, την κοινωνική συνθήκη, την ένταση και την επαναληψιμότητα. Δολοφονούνται επειδή είναι γυναίκες στο πατριαρχικό συγκείμενο των εμφυλων ιεραρχήσεων και στερεοτύπων. Η νομική αναγνώριση του όρου ως επιβαρυντική περίσταση στο έγκλημα της ανθρωποκτονίας, θα δώσει θεσμική ορατότητα σ’ ένα κοινωνικό φαινόμενο. Πρόκειται για έναν όρο που εντοπίζεται στη βιβλιογραφία δύο αιώνες πίσω, που έχει γίνει αποδεκτός από τις κοινωνικές επιστήμες, πολλούς διεθνείς θεσμικούς φορείς και μεγάλα διεθνή media.
Παράλληλα έχω την ακράδαντη πεποίθηση ότι ένα άλλο κομμάτι των αντιδράσεων και δη των πιο φωναχτών έχει πολιτικό ηχόχρωμα, αυτό της alt-right. Αν το παρατηρήσεις, θα διαπιστώσεις ότι οι άνθρωποι που εξαπολύουν το μεγαλύτερο μένος εναντίον της χρήσης του όρου, είναι οι ίδιοι που αναπαράγουν αναχρονιστικά μυθεύματα για τους έμφυλους ρόλους, που ενοχλούνται από την αυτοδιάθεση του σώματος, που ορκίζονται στο ευαγγέλιο της «αγίας ελληνικής οικογένειας» της θρησκείας και του έθνους, που κόπτονται για τα «αγέννητα παιδιά» και τον έλεγχο της μήτρας αλλά δεν έχουν καμία ευαισθησία για τα γεννημένα παιδιά που πνίγονται στη Μεσόγειο, που γενικά αδιαφορούν για την έμφυλη βία εκτός αν οι δράστες δεν είναι Έλληνες. Μόνο σε αυτήν την περίπτωση την επικαλούνται ως χυδαία εργαλειοποίηση για την υποδαύλιση ρατσιστικών αντιλήψεων. Δεν είναι μόνο μια γλωσσολογική μάχη, είναι μια μάχη ενάντια στον ενορχηστρωμένο σκοταδισμό και μισογυνισμό.
Τα media πως τοποθετούνται σ’ αυτή τη μάχη όπως λες; Πως διαχειρίζονται τις υποθέσεις έμφυλης βίας;
Αισχρά στην πλειονότητα τους. Η υπόθεση της γυναικοκτονίας της Καρολαίν είναι χαρακτηριστική. Όσο κυκλοφορούσε το σενάριο της «ληστείας από αλλοδαπούς» υπερτόνιζαν την αγριότητα του εγκλήματος. Μόλις αποκαλύφθηκε ότι ο δράστης ήταν ο σύζυγος, ξεκίνησε μια αήθης και λυσσαλέα προσπάθεια εξωραϊσμού του προφίλ του, κουρελιάζοντας κάθε έννοια δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Είδαμε να δημοσιεύονται επιλεκτικά αποσπάσματα από το φερόμενο ως ημερολόγιο της Καρολαίν, να παραβιάζονται προσωπικά δεδομένα, να δίνεται βήμα σε τύπους όπως ο Μπαλάσκας για να μιλήσουν ως εκπρόσωποι του πατριαρχικού χουλιγκανισμού, να δημοσιεύονται φωτογραφίες του δράστη από τη φυλακή. Παρουσιάστηκε ως «μετρημένος», «γοητευτικός» και δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο απίθανο, ένας άνθρωπος που έδρασε επί χρόνια κακοποιητικά σ’ ένα ανήλικο κορίτσι, που τη δολοφόνησε, δολοφόνησε τον σκύλο, εξέθεσε το μωρό της σε πρωτοφανή φρίκη -η Λυδία είναι και η ίδια θύμα ενδοοικογενειακής βίας από τον Μπάμπη Αναγνωστόπουλο- και δούλευε ψιλό γαζί μια ολόκληρη κοινωνία για 37 μέρες. Είναι απίστευτο κι εξοργιστικό. Κι εννοείται πως δεν είναι η πρώτη φορά. Ενώ οι πιο έγκριτοι διεθνείς δημοσιογραφικοί όμιλοι τα τελευταία χρόνια βρίσκονται σε μια προσπάθεια βελτίωσης, καταρτίζοντας το προσωπικό τους σε κατεύθυνση ευαισθητοποίησης, εντάσσοντας στα προγράμματα τους περιεχόμενα για ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας, συγκροτώντας εσωτερικές δομές έμφυλης ισότητας και καταπολέμησης του σεξισμού και της ομοφοβίας, εδώ ακόμα αναζητούν το «καλό παιδί που δεν είχε δώσει δικαιώματα», «την οικογενειακή τραγωδία» ή το «έγκλημα πάθους».
Ωστόσο, για να είμαι ακριβόλογη, θέλω να υπογραμμίσω ότι αναφέρομαι στην πλειονότητα κι όχι στο σύνολο. Σαφώς υπάρχουν Μέσα και δημοσιογράφοι/αρθρογράφοι που ξεγλιστρούν από την κολλώδη χώρα του victim blaming, συνομιλούν με την κοινωνία και το φεμινιστικό κίνημα, αναλαμβάνουν την κοινωνική ευθύνη της ορθής ενημέρωσης και δε συνηγορούν στην έμφυλη βία.
Τον άντρα που θέλει να συμμετέχει στον αγώνα ενάντια στην έμφυλη βία, τι τον συμβουλεύεις;
Δεν αρκεί μόνο να το πει για να είναι αληθινός σύμμαχος. Οι γυναικοκτονίες και οι βιασμοί είναι τα ακρότατα όρια της έμφυλης βίας. Στη βάση της θα βρούμε σχέσεις έμφυλης κυριαρχίας, σεξισμό, καταπιέσεις και μηχανισμούς κανονικοποίησης. Θα βρούμε το πρότυπο της τοξικής αρρενωπότητας. Αυτό πρέπει να κοιτάξουν κατάματα οι άνδρες και να αποτινάξουν. Κατά την άποψη μου ένα τέτοιο εγχείρημα περνάει μέσα από τις διεργασίες του αναστοχασμού, της επανόρθωσης και της αλλαγής. Δηλαδή αντιλαμβάνομαι το προνόμιο μου, κάνω την αυτοκριτική μου χωρίς δικαιολογίες, αναγνωρίζω τις κακοποιητικές/ παραβιαστικές/ παρενοχλητικές συμπεριφορές μου, επανορθώνω απέναντι στις θηλυκότητες που μπορεί να έχω βλάψει που σημαίνει μεταξύ άλλων ότι αναλαμβάνω την ευθύνη -και στο ποινικό της σκέλος όπου τυποποιείται- αλλά και το κόστος της βλάβης που έχω προκαλέσει, δίνω χώρο στις γυναίκες και ακούω το δικό τους λόγο, παρεμβαίνω στο περιβάλλον μου -φιλικό, επαγγελματικό, τοπικό, οικογενειακό- όταν εκτυλίσσονται σεξιστικές συμπεριφορές, επανεκπαιδεύομαι και εν τέλει αλλάζω.
Τότε ναι, μπορώ να είμαι σύμμαχος και όχι μόνο να διαχωρίζω ανέξοδα τον εαυτό μου από τους υπόλοιπους άνδρες. Το εύχομαι, λοιπόν, γιατί έτσι θα ανοιχτούν πολύ πιο δημιουργικοί και όμορφοι δρόμοι να σχετιζόμαστε.
