Η ηθική στην πανδημία. Το υπαρξιακό και ανθρώπινο δίλημμα των ηλικιωμένων

Ο σεβασμός προς τους ηλικιωμένους γονείς μας είναι μια παλαιά ηθική αρχή, παγκόσμια, η οποία αποτελεί συγκροτητικό στοιχείο της λεγόμενης κοινής ηθικής.Υπάρχουν βέβαια οι εξαιρέσεις κάποιων αρχαίων εθίμων, όπως η περίπτωση της Ιαπωνίας με την εθελούσια αυτοθυσία των ηλικιωμένων της που εγκαταλείπονται σε κάποιο βουνό ώστε να πεθάνουν και να πάψουν να επιβαρύνουν τις οικογένειές τους (το θέμα διαπραγματεύεται η ταινία Η μπαλάντα του Ναραγιάμα) ή το μοναδικό στον αρχαίο Ελλαδικό χώρο έθιμο, Κείον το νόμιμον, σύμφωνα με το οποίο στην αρχαία Κέα όποιος υπερέβαινε το εξηκοστό έτος της ηλικίας του «αυτεκωνιάζετο,» δηλαδή αυτοκτονούσε με κώνειο, παραχωρώντας έτσι τον χώρο και τα μέσα ζωής του στους νεότερους. Τα έθιμα αυτά ωστόσο υποχώρησανείτε με την επικράτηση του χριστιανισμού στην περίπτωση της Κέας, είτε με την νομοθετική θέσμιση διεθνώς κανόνων που επιβάλλουν τον σεβασμό της ανθρώπινης ζωής, ιδιαίτερα μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, καταργώντας αρχαϊκές εθιμικές βαρβαρότητες.

«Τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα σου»

Ο Πλάτωνστο έργο του Νόμοι (881b-e) ξεκινώντας με το «Ὅς ἄν τολμήσῃ πατέρα ἤ μητέρα ἤ τούτων πατέρας ἤ μητέρας τύπτειν» καθορίζει τις υποχρεώσεις των πολιτών προς τους γονείς τους και την ηθική απαξίωση αλλά και τιμωρία που προκαλεί ο μη σεβασμός τους. Ο Βιργίλιος, ο δημιουργός του μυθοπλαστικού ιδρυτικού μύθου της Ρώμης, με την Αινειάδα του συμπεριλαμβάνει τον Αινεία ως έναν εκ των θεών-ηρώων της και γεννητόρων της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας.

Ο Αινείας διατηρεί μια προνομιακή θέση στον κανόνα της ελληνορωμαϊκής γραμματείας, ως ο ήρωας που συμμετέχει τόσο στο ένα από τα δύο σπουδαιότερα αρχαιοελληνικά έπη, την Ιλιάδα, όσο και στο σπουδαιότερο ιδρυτικό Ρωμαϊκό έπος την Αινειάδα, δύο θεμέλιους ογκόλιθους της δυτικής κουλτούρας, ενοποιώντας έτσι γενεαλογικά τις δύο παραδόσεις αλλά και μεταλαμπαδεύοντας εθιμικά και ηθικά στοιχεία από την μια στην άλλη. Στην Ιλιάδα ο Αινείας γίνεται κυρίως γνωστός από την ηθική του στάση απέναντι στον γέρο πατέρα του.

Σύμμαχος των ηττημένων Τρώων, αλλά μάχιμος ακόμη μετά την άλωση, γίνεται αποδεκτός από τους νικητές Αχαιούς ως «υπόσπονδος», δηλαδή του δίδεται η άδεια να αποχωρήσει ανενόχλητος, παίρνοντας ό,τι θα διάλεγε και θα μπορούσε να σηκώσει στα χέρια του. Ο Αινείας διαλέγει να πάρει στους ώμους του τον γέρο πατέρα του, τον Αγχίση,ως ό,τι σημαντικότερο.

Φαίνεται λοιπόν ότι ο σεβασμός προς τους γέρους γονείς, όσοι ανήμποροι και βάρος αν είναι για τα παιδιά τους πλέον, ανευρίσκεται στον σκληρό πολιτισμικό και ηθικό πυρήνα τόσο του αρχαίου Ελληνικού όσο και του Ρωμαϊκού πολιτισμού, φτάνοντας έως την νεωτερικότητα μέσω διαχρονικών συνδέσεων νομικών, εθιμικών, λογοτεχνικών, φιλοσοφικών και άλλων πολλών με την Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, της οποίας την επίδραση οι Χριστιανικοί αιώνες δεν κατορθώνουν (και δεν το επιχειρούν πάντοτε) να εξαλείψουν, αλλά οπωσδήποτε αλλοιώνουν σημαντικά.

Και εάν ο Αινείας με τον πατέρα του ζούσαν σήμερα και είχαν προσβληθεί από τον κορονοϊό;

Στην Ιλιάδα, ο Αινείας μετά τη μάχη με τον Διομήδη σώνεται από την Αφροδίτη και τον Απόλλωνα που τον μεταφέρουν στην Πέργαμο για ανάρρωση. Αποτολμώντας ένα μυθολογικό άλμα ως νοητικό πείραμα, ας φανταστούμε τον Αινεία με τον γέρο πατέρα του στους ώμους να μεταφέρεται από τους θεούς στο σημερινό πολύπαθο Μπέργκαμο. Εκεί, τόσο αυτός όσο και ό πατέρας του, έρχονται σε επαφή με τον κορονοϊό. Ο Αινείας νοσεί ελαφρά και θεραπεύεται, μαθαίνει όμως έκπληκτος ότι ο πατέρας του ο οποίος νοσεί βαριά δεν είναι δυνατόν να διασωληνωθεί με την πιθανότητα να σωθεί, διότι οι άνω των εξήντα δεν διασωληνώνονται. Ο γέρο Αγχίσης, που επέζησε του πιο γνωστού πολέμου μέσα στους αιώνες, του Τρωικού, ο δικός του πατέρας, ο πατέρας ενός ήρωα- γεννήτορα δυναστειών, δεν μπορεί να σωθεί, διότι λείπουν τα υλικά μέσα ώστε να αντιμετωπισθεί ως άνθρωπος και έτσι εξαιρείται λόγω ηλικίας.

Η σκέψη μου είναι με αυτούς τους χιλιάδες Αινείες, που έζησαν την εμπειρία της εγκατάλειψης των γονιών τους στο θάνατο, τις σκοτεινές ώρες του πολέμου της πανδημίας. Όλοι μας είμαστε οιονεί ήρωες -γεννήτορες δυναστειών στο δικό μας ασήμαντο για την μεγάλη ιστορία μικρόκοσμο, και όλοι επιζήσαμε από τους δικούς μας Τρωικούς πολέμους, κουβαλώντας μέσα από καταστροφές ως ό,τι πιο πολύτιμο στην πλάτη μας, τους δικούς μας ανθρώπους, τους γονείς μας, τα παιδιά μας, τους φίλους μας. Αυτό κάνουν τα εμβληματικά έργα του λογοτεχνικού κανόνα της παράδοσής μας. Ανακλούν τα πάθη και την ποιότητα των ηρώων τους στο μικρό δικό μας μέγεθος, ως πρότυπα για την δική μας ζωή μέσα από την δική τους οικουμενική αίγλη.

Αυτό που απεικονίζεται εδώ με αυτό το χρονικό νοητικό άλμα, είναι η σύγκρουση της ηθικής της πανδημίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στη σύγχρονη Ιταλία, μέσα από τις πιεστικές ανάγκες που δημιούργησε η υπερβολική συρροή βαριά ασθενών στα νοσοκομεία, με τον αρχαϊκό ιδρυτικό μύθο της Ιταλικής κουλτούρας και τις εθιμικές και ηθικές διαστάσεις του. Είναι ηθικά δικαιολογημένη η επιλογή των ασθενών προς διάσωση με το κριτήριο μιας συγκεκριμένης ηλικίας; Τι αντιπροσωπεύει το συγκεκριμένο όριο, το οποίο διαχωρίζει τους αμνούς από τα ερίφια;

Το επιχείρημα της «επαρκούς μήκους ζωής»

Όπως όλα τα ωφελιμιστικά επιχειρήματα είναι εξαιρετικά απλοϊκό, όπως ισχυρίζεται ο Μπέρναρντ Ουίλιαμς στο Utilitarianism and Beyond, έχει δε την ποιότητα της αρχαϊκής ηθικής βαρβαρότητας των εθίμων που περιγράφηκαν παραπάνω.

Στην ιατρική ηθική, η επιλογή θεραπείας με αυτό το κριτήριο δεν είναι νομικά κατοχυρωμένη, εντούτοις είναι μια υπόρρητα αποδεκτή ηθική στάση που εφαρμόζεται πολλές φορές χωρίς να ομολογείται σε έκτακτες περιπτώσεις, όπως μεγάλες καταστροφές με θύματα πολλαπλάσια των δυνατοτήτων των συστημάτων υγείας.

Η σύγχρονη ιατρική ηθική διέπεται από τρείς αρχές.

Πρώτη, την αρχή της αυτονομίας, η οποία επιτάσσει την αυτόνομη απόφαση του ατόμου για την τύχη του, η οποία ωστόσο έχει ανασταλεί λόγω πανδημίας, τόσο στον καθημερινό βίο με τα περιοριστικά μέτρα, όσο και στην υγεία λόγω των εκτάκτων συνθηκών, παραχωρώντας τη θέση της στον ιατρικό και πολιτικό πατερναλισμό.

Δεύτερη, η ιπποκρατική αρχή της αγαθοπραξίας, το ωφελέειν, η οποία αντιμετωπίζεται προνομιακά στην πανδημία ως αναγκαίος ιατρικός πατερναλισμός. Ωστόσο στην περίπτωση της Ιταλίας δεν επαρκούν οι πόροι ώστε να τύχουν όλοι οι ασθενείς της απαραίτητης αγαθοπρακτικής αντιμετώπισης. Το πρόβλημα της κατανομής των πόρων υγείας, με τα προβλήματα που δημιουργεί η ανεπάρκειά τους, εμπίπτει στην τρίτη αρχή, την αρχή της δικαιοσύνης.

Στο πλαίσιο της διανεμητικής δικαιοσύνης το επιχείρημα της «επαρκούς μήκους ζωής» συνιστά αξιολόγηση της ανθρώπινης ζωής βάσει ενός συγκεκριμένου χαρακτηριστικού, το οποίο δεν μπορεί να έχει την απαραίτητη ηθική υποστήριξη. Θα μπορούσαν να αντιταχθούν πάρα πολλά άλλα επιχειρήματα ως πλέον δίκαια, όπως επιλογή ανάλογα με τις καταβολές στο σύστημα υγείας, ανάλογα με τις οικογενειακές υποχρεώσεις και την εξάρτηση άλλων ατόμων από τον ασθενή, ανάλογα με την κοινωνική σημασία της επαγγελματικής θέσης (θα σώσεις τον ιατρό και όχι το ζητιάνο για παράδειγμα), ακόμη και η εθνικότητα θα μπορούσε να προταθεί από εθνικιστές, αλλά και άλλα πολλά. Όταν αρχίζεις την εμπειρική αξιολόγηση του ανθρώπου, το κομπιουτεράκι των ηδονών όπως το χαρακτηρίζει ο Άλκης Γούναρης, εκπίπτεις σε μια ωφελιμιστική λογιστικού τύπου εκτίμηση της ανθρωπινότητας, η οποία δεν μπορεί να έχει τιμή αλλά μόνο αξία (Καντ, Κριτική του Πρακτικού Λόγου).

Διλήμματα μεταξύ ζωής και θανάτου το παράδειγμα της Ιταλίας

Τι δημιούργησε όμως την κατάσταση εξαίρεσης στα νοσοκομεία της Ιταλίας που δημιουργούν αυτό το τεράστιο ηθικό ζήτημα της γενοκτονίας των ηλικιωμένων ασθενών;

Φαίνεται πως η μη έγκαιρη λήψη περιοριστικών μέτρων κοινωνικής απομάκρυνσης ως προσωρινών περιορισμών της ελευθερίας, αποφασισμένων από τους εκπροσώπους των πολιτών σε μια δημοκρατία εν λειτουργία, με τα κοινοβούλια ανοικτά, οδήγησε σε μια αδιανόητη κατάσταση εξαίρεσης και επιλογών για την επιβίωση των πολιτών, τύπου στρατοπέδων συγκέντρωσης και τελικά στον άδικο θάνατο πολλών ηλικιωμένων. Όπως ισχυρίζεται ο μεγαλύτερος ίσως πολιτικός φιλόσοφος του 20ου αιώνα, ο Τζων Ρωλς στη Θεωρία της δικαιοσύνης, «ο περιορισμός ελευθερίας δικαιολογείται (μόνον) όταν είναι αναγκαίος για την ίδια την ελευθερία, για να αποτραπεί μια χειρότερη προσβολή της.» Εδώ μάλλον ήταν επιβεβλημένος.

Τελικά τι πρέπει να κάνουμε με τους ηλικιωμένους; Θανάσιμα διλήμματα

Κάποιοι λίγοι φιλόσοφοι, ανάμεσά τους ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν και ο Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ, υποστήριξαν ότι οι περιορισμοί των ελευθεριών συνάθροισης και μετακίνησης των πολιτών, συνιστούν μεγαλύτερη απειλή από τον κορονοϊό, για τη δημοκρατία, την ελευθερία και τις μελλοντικές γενεές.

Ο Σπονβίλ επιχειρηματολογεί υπεραμυνόμενος ενός ηλικιακού κριτηρίου εγκατάλειψης στο θάνατο, ώστε να μη στερηθούμε την ελευθερία μας σήμερα και την ευμάρειά μας αύριο. Χαρακτηριστικά δηλώνει ότι «πενθούμε για τους 80άρηδες, όταν τα χρέη που θα πληρώσουν τα παιδιά μας θα είναι τεράστια.» Η αδιανόητη αυτή δήλωση, η οποία συνιστά διάκριση εναντίον μιας ομάδας (των 80ρηδων), εμπίπτει σε όσα ήδη αναφέρθηκαν για το ηθικό στάτους του επιχειρήματος της «επαρκούς μήκους ζωής».

Ωστόσο αισθάνομαι ότι ο Αγκάμπεν (ένας φιλόσοφος σημαντικός) αδίκησε τον εαυτό του με τις παρεμβάσεις του στο θέμα της καραντίνας, θεωρώντας την εσφαλμένα ως μια κατάσταση γυμνής ζωής, ενώ η πραγματική κατάσταση γυμνής ζωής που δημιουργήθηκε στη χώρα του, ήταν αυτή της επιλογής ανάμεσα σε ανθρώπους, για το ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει, με αίολα κριτήρια, όπως η ηλικία. Ο Βαγγέλης Μπιτσώρης σε άρθρο του σχετικό με τις τελευταίες δηλώσεις του Αγκάμπεν καταλήγει ότι, «τα πρόσφατα μικρά κείμενά του για τον κορονοϊό αδικούν το μεγαλείο του φιλοσοφικού του συστήματος […] δεν παύουν ωστόσο να καταδεικνύουν το άλμα που χωρίζει τη φιλοσοφική θεωρία από την πράξη. Και το εν λόγω αγκαμπενικό άλμα δυστυχώς είναι τεράστιο, και μάλιστα λίαν επικίνδυνο έως θανάσιμο.»

Ο Αινείας μπορεί να έλθει στην Ελλάδα

Ο Έλληνας πρωθυπουργός δήλωσε ότι «δεν θα αφήσουμε κανέναν πίσω.» Τα περιοριστικά μέτρα (υπερβολικά κατά πολλούς) της ελληνικής κυβέρνησης, έφεραν την Ελλάδα πρώτη στην καταπολέμηση της πανδημίας και άρα της επιβίωσης ηλικιωμένων, που είναι και η πιο ευάλωτη ομάδα. Δεν αφήσαμε πίσω τους πατέρες και τους παππούδες μας. Το τίμημα των προσωρινών περιορισμών κοινωνικής συναναστροφής είναι μετρήσιμο, αλλά μη ουσιαστικό, τόσο ηθικά όσο και νομικά. Ο καθηγητής Μιχάλης Παρούσης χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «τα μέτρα που λήφθηκαν υπό το πρίσμα του περιορισμού της εξάπλωσης της πανδημίας, αποτελούν στοιχειώδη υποχρέωση κάθε υπεύθυνης κυβέρνησης που δεν θυσιάζει το ύψιστο αγαθό στον βωμό ιδεοληψιών ή επί μέρους συμφερόντων.

Αν η υπόλογη κυβέρνηση έχει υποχρέωση να διαφυλάξει τη ζωή και την υγεία των πολιτών, ο λαός έχει τελικά το απόλυτο δικαίωμα σε μια υπεύθυνη και αποτελεσματική διακυβέρνηση.» Η Ελληνική κυβέρνηση έπραξε κατά τρόπο ώστε ο περιορισμός ελευθερίας που επέβαλλε να είναι τόσος, όσο ήταν αναγκαίο για την ίδια την ελευθερία, για να αποτραπεί μια χειρότερη προσβολή της, την οποία θα συνιστούσε η δημιουργία μιας κατάστασης αναγκαστικής επιλογής μεταξύ ανθρώπινων ζωών, ανάλογης με αυτήν της Ιταλίας. Ο Αινείας μπορεί να έλθει στην Ελλάδα τελικά, της οποίας το υγειονομικό σύστημα έδειξε την αξία του σε καιρούς χαλεπούς.

huffingtonpost.gr