Του Cengiz Aktar*
Δεν είναι εύκολη υπόθεση η κατανόηση της ιδιόμορφης και «τριγωνικού τύπου» σχέσης μεταξύ, της Ρωσίας και των ΗΠΑ από τη μία πλευρά και από την άλλη της Τουρκίας.
Μέχρι τις 25 Νοεμβρίου 2015, την ημέρα δηλαδή που ο τουρκικός στρατός εξουδετέρωσε σκοπίμως ένα ρωσικό αναγνωριστικό σκάφος που πετούσε πάνω από συριακή περιοχή, η Τουρκία ήταν ένας παραδοσιακός σύμμαχος του ΝΑΤΟ και αξιόπιστος «δορυφόρος» της μεταγενέστερης του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στρατηγικής αρχιτεκτονικής.
Από εκείνη την ημέρα, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει δραματικά, καταλήγοντας σε μία σχέση συνεργασίας μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, που δεν είχε προηγούμενο στην ιστορία.
Πράγματι, η Οθωμανική και η Τσαρική αυτοκρατορία είχαν σχέσεις αντιπαλότητας, ενώ το ίδιο ισχύει και για τη σύγχρονη Τουρκία με τη Σοβιετική Ένωση και τη Ρωσία. Όμως, παρόλο που η Ρωσία κατέχει εκτενείς γνώσεις για τον τουρκικό κόσμο, δεν ισχύει το ίδιο και για την Τουρκία, της οποίας οι ακαδημαϊκοί και διπλωματικοί κύκλοι δεν έχουν επαρκείς θεσμικές μνήμες για τον ρωσικό κόσμο.
Η κατάρριψη του αεροσκάφους και έναν χρόνο αργότερα η σε δημόσια θέα εκτέλεση του Ρώσου πρέσβη στην Άγκυρα, ήταν κινήσεις που εκμεταλλεύτηκε τεχνηέντως η Μόσχα για να εξαναγκάσει την Άγκυρα να πληρώσει εμμέσως για τις πράξεις της, με την αργή αλλά σίγουρη προσάρτηση στη σφαίρα επιρροής της. Για να τραβήξει την Τουρκία, η Μόσχα εκμεταλλεύτηκε τον βαθύ αντι-ατλαντισμό της κυβερνώσας ελίτ και τον φόβο του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν για μια ενδεχόμενη ανατροπή του, ιδίως μετά από το τεχνητό πραξικόπημα τις 15ης Ιουλίου 2016, για το οποίο η Μόσχα διαθέτει (;) περιέργως όλες τις κρίσιμες πληροφορίες.
Το βασικό σχέδιο της Μόσχας ήταν σαφές: σκόπευε να βλάψει το ΝΑΤΟ με το να αποσπάσει έναν από τους πιο αδύναμους κρίκους της συμμαχίας, όσον αφορά την ίδια την δομή του Ατλαντισμού.
Πώς έχει εξελιχθεί η κατάσταση από τότε και τι διακυβεύονταν πριν από αυτό το «τριγωνικό χάος»;
Με τη Ρωσία, η Τουρκία προφανώς δεν διατηρούσε προγενέστερους στρατιωτικούς δεσμούς. Άλλου τύπου επαφές, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στρατηγικής φύσεως, συμπεριελάμβαναν τις εισαγωγές φυσικού αερίου που ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 90 με τον αγωγό “Blue Stream”. Δύο ακόμα αγωγοί, ο “West Stream” και ο “Turk Stream”, εγκαινιάστηκαν αργότερα.
Σχετικά με την πυρηνική ενέργεια, μια συμφωνία υπεγράφη μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας τον Μάιο του 2010 για το πυρηνικό εργοστάσιο Ακκούγιου, που θα χτιστεί από τη ρωσική εταιρεία Rosatom και πρόκειται να είναι το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής πυρηνικής ενέργειας της Τουρκίας.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου μετά την κρίση, που ακολούθησε την κατάρριψη του ρωσικού στρατιωτικού αεροσκάφους, η Άγκυρα αποφάσισε να αποκτήσει τα S-400 πυραυλικά συστήματα εδάφους-αέρος, τα οποία παραδόθηκαν το 2019, και η ενεργοποίησή τους βρίσκεται σε κατάσταση αναμονής. Επικρατούσε η άποψη μεταξύ των μελών του ΝΑΤΟ ότι τα εν λόγω όπλα στόχευαν στην προστασία του παλατιού του ισχυρού άνδρα της Τουρκίας. Πράγματι, η τοποθέτησή τους ήταν τέτοια που μπορούσε να επιβεβαιώσει αυτές τις προβλέψεις.
Όμως, η πιο βαθιά στρατηγική σχέση παραμένει στο συριακό πεδίο μάχης, όπου η Τουρκία και η Ρωσία, ενώ έχουν διαμετρικά αντίθετες επιδιώξεις, προσποιήθηκαν πως συνεργάζονται. Η Τουρκία υποστηρίζει ανοικτά παντός τύπου τζιχαντιστές τους οποίους η Ρωσία αντιπαλεύεται οργισμένα στο πλάι της Συρίας. Σε αυτό το μάταιο παιχνίδι πάντως, το άσχημο τέλος φαίνεται να πλησιάζει όλο και περισσότερο, μέρα με τη μέρα.
Η Ρωσία στο πρόσφατο παρελθόν πρόδωσε τους Κούρδους της Συρίας στην Αφρίν, προς όφελος της Τουρκίας. Η περιοχή στη συνέχεια κατελήφθη και επλήγη, σχεδόν καταστράφηκε από την Τουρκία και τους τζιχαντιστές συμμάχους της. Η κίνηση αυτή όμως είναι και η μόνη με θετικά αποτελέσματα για την Τουρκία στην οποία προέβη η Μόσχα, που σε άλλες περιπτώσεις δεν παραχώρησε τίποτα – και σε κανένα ζήτημα κοινού ενδιαφέροντος- σε αντάλλαγμα των συνεχών παραχωρήσεων της Τουρκίας.
Σε ένα άλλο «καυτό» μέτωπο της Λιβύης, η Τουρκία και η Ρωσία βρίσκονται σε εμφανή αντιπαλότητα. Στον Καύκασο, η Ρωσία επιτρέπει στην Τουρκία μόνον να συνάπτει εμπορικές συμφωνίες με το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία. Όσον αφορά την Αρμενία, η στήριξή της και η εμπλοκή της φαίνονται στιβαρές, με μια ρωσική στρατιωτική βάση στο Γκιουμρί και ρωσικές συνοριακές δυνάμεις απέναντι στην Τουρκία. Στη σύγκρουση στην περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η Ρωσία είναι ο βασικός παίκτης που δεν είναι απαραίτητα φιλικός προς την τουρκο-αζερική πλευρά. Άλλωστε η Μόσχα αναγνωρίζει εδώ και καιρό τη γενοκτονία των Αρμενίων από τους Τούρκους.
Σχετικά με την Κύπρο, η Ρωσία δεν παίρνει το μέρος της Τουρκίας, όπως επίσης και στις αψιμαχίες της Άγκυρας με την Ελλάδα.
Στα Βαλκάνια, αμφότερες οι χώρες διαπληκτίζονται σχετικά με τη σφαίρα επιρροής τους, αφού η Τουρκία προωθεί μια ισλαμική ατζέντα την οποία αντιπαλεύεται η Ρωσία.
Όσον αφορά την Ουκρανία και την Κριμαία, η Άγκυρα, προσέχοντας τις κινήσεις της στην αρχή, ξεκίνησε τις ανοικτές προκλήσεις προς τη Μόσχα, πολλαπλασιάζοντας τις δηλώσεις υπέρ της Ουκρανίας, αλλά και συμμετέχοντας στο εμπόριο όπλων στην πολύ επικίνδυνη αυτή γωνιά του κόσμου.
Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει κοινή τακτική ή κοινή στρατηγική θέση μεταξύ της Άγκυρας και της Μόσχας, με μόνη εξαίρεση ενδεχομένως το εμπόριο και τον τουρισμό.
Οι ΗΠΑ, παράλληλα, προσπαθούν να κρατήσουν την Τουρκία στο ΝΑΤΟ παρά την αντινατοϊκή στάση που έχει επιδείξει η χώρα αυτή και την καταχρηστική συμπεριφορά της ενάντια στις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους.
Πρώτο και σπουδαιότερο είναι το κοινό μυστικό πως η Τουρκία, μαζί με το Κατάρ, αποτελεί σήμερα τον βασικό κρατικό σπόνσορα των σαλαφιστικών τρομοκρατικών κύκλων παγκοσμίως. Η Άγκυρα προστατεύει, εξοπλίζει, προωθεί και υποστηρίζει τζιχαντιστές όπου έχει τη δυνατότητα, από τη Μέση Ανατολή μέχρι τη βόρεια και την υποσαχάρεια Αφρική.
Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών διαθέτει λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με αυτές τις παράνομες δραστηριότητες. Συνεπώς, ο τουρκικός ακτιβισμός δεν είναι γνωστός μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και στη Ρωσία, την Κίνα, την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο.
Παράλληλα με αυτή την παράταιρη συμπεριφορά, η Τουρκία έχει εμπλακεί σε πολλών ειδών παράνομες οικονομικές δραστηριότητες, παραβιάζοντας τους κανόνες των ΗΠΑ και της Δύσης. Υπάρχουν πολλές υποθέσεις κατά των τουρκικών θεσμών στις ΗΠΑ, με πιο γνωστή την υπόθεση της Halkbank. Το κατηγορητήριο σε βάρος της δεύτερης μεγαλύτερης κρατικής τράπεζας της Τουρκίας καταλήγει πως η τράπεζα εμπλέκεται σε απάτες, ξέπλυμα χρήματος και αξιόποινες πράξεις που σχετίζονται με κυρώσεις κατά του Ιράν.
Τα συστήματα αεράμυνας S-400, που αγοράστηκαν από τη Ρωσία, προκάλεσαν το αμερικανικό μένος και η Τουρκία εξαιρέθηκε από το πρόγραμμα μαχητικών αεροσκαφών F-35, καθώς τα δύο οπλικά συστήματα θεωρούνται θεμελιωδώς ασυμβίβαστα.
Η άλλη μεγάλη δυσαρέσκεια της τουρκικής πλευράς προκύπτει από τη στρατηγική συμμαχία μεταξύ του συριακού κουρδικού στρατού και των ΗΠΑ στον πόλεμο ενάντια στον ISIS. Οι ΗΠΑ θεωρούν τους Κούρδους σημαντικό σύμμαχο στον πόλεμο αυτό κατά της τρομοκρατίας και του Ισλαμικού Κράτους ενώ η Τουρκία αντιλαμβάνεται τους Κούρδους ως απειλή για την ασφάλειά της.
Παρόλα αυτά, η Τουρκία κατάφερε να επιβάλει μερικώς την άποψή της για να καταλάβει περισσότερα εδάφη της βορειοανατολικής Συρίας. Για να επιτύχει αυτό απείλησε τις ΗΠΑ με το κλείσιμο της αεροπορικής βάσης του ΝΑΤΟ στο Ιντσιρλίκ.
Σχετικά με τις δυσμενείς σχέσεις της Άγκυρας με την Κύπρο, την Ελλάδα, το Ισραήλ, τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, οι ΗΠΑ δεν είναι προφανώς στο πλευρό της Τουρκίας.
Ενώ η συμμαχία Τουρκίας-ΗΠΑ μετράει 75 χρόνια σε συνεχή λειτουργία, δεν φαίνεται πως είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμη εξαιτίας πολλών αμφισβητήσεων και από τις δύο μεριές. Αυτό συμβαίνει παρά την πρόσφατη κίνηση του Αμερικανού απεσταλμένου για τη Συρία Τζέιμς Τζέφρι, που προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τη ρωσοτουρκική διαμάχη στο Ιτλίμπ ενθαρρύνοντας την Άγκυρα να πολεμήσει μαζί με τους τζιχαντιστές, επιμηκύνοντας έτσι τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εν λόγω απεσταλμένος, με τις κινήσεις του αυτές, υποστηρίζει έμμεσα τρομοκρατικές ομάδες που βρίσκονταν πίσω από την 11η Σεπτεμβρίου και τις οποίες η Άγκυρα τροφοδοτεί την στιγμή αυτή που μιλάμε…
Η μόνη επιλογή για επανέναρξη της σχέσης μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας φαίνεται πως είναι μια αλλαγή καθεστώτος στην Άγκυρα.
Όσο για τη Ρωσία, το στρατηγικό παιχνίδι της με την Τουρκία χωρίς κανένα ίχνος κοινών βάσεων έχει διπλό τίμημα: ο τελικός στόχος της αποκοπής της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ ίσως δεν λειτουργήσει όπως έχει προβλεφθεί ενώ, δεύτερον και χείριστον, η Μόσχα τώρα πρέπει να απομακρύνει την Τουρκία από το Ιντλίμπ δια της βίας.
Και, τέλος, όσον αφορά την Τουρκία, οι ριψοκίνδυνες διπλωματικές επιλογές του Ερντογάν έχουν φτάσει σε τέτοιο σημείο που εάν πάει με το πλευρό των Αμερικανών θα εξουδετερωθεί από τους Ρώσους ή αν συμβεί το αντίθετο θα έρθει αντιμέτωπη με τους Αμερικανούς. Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα για τον Ερντογάν.
*Ο Cengiz Aktar είναι δημοσιογράφος και πολύ γνωστός ακαδημαϊκός στην Τουρκία. Ζει στην Ελλάδα από το Ιούλιο του 2016 και μετά το αποτυχημένο (;) πραξικόπημα στην Τουρκία. Δημοσιογραφεί μεταξύ των άλλων μέσων με τα οποία συνεργάζεται και στην τουρκική ιστοσελίδα AHVAL. Πρόσφατα δίδαξε σε κύκλο σεμιναρίων στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.
Μετάφραση και επιμέλεια: Βασίλης Τατσιόπουλος
Το άρθρο στα αγγλικά που δημοσιεύτηκε στην τουρκική ιστοσελίδα Ahval: Turkey versus Russia and the U.S.: decoding the conundrum | Ahval
